Als hindoes in India kerken verbranden, christenen in Indonesië moslims neerschieten, en Boeddhistische monniken Chinezen aanvallen, lijkt de conclusie onvermijdelijk: geloven leidt tot geweld. En als je dan de verhalen leest over Inquisitie en kruistochten, lijkt er helemaal geen ontkomen meer aan. Toch zijn juist de grote religies in staat het geweld tussen mensen te dempen en de christelijke religie nog het meest.

Meestal proberen christenen dit te bewijzen door bijvoorbeeld oudtestamentische geweldsteksten af te schermen tegen jihad-teksten in de Koran. Dit is echter een zinloze strategie, omdat er in conflictsituaties zelden nauwkeurig geëxegetiseerd wordt, maar juist willekeurig teksten voor het eigen karretje worden gespannen. Denk maar aan hoe de veroveraars van Afrika plotseling over minderwaardige Chamieten spraken, terwijl ongeveer elke bladzijde van Jezus en Paulus racisme ontkracht. Of hoe de Reformisten in hun strijd tegen de Katholieken de tekst ‘Want dit is mijn lichaam’ opeens ombogen tot ‘Want dit is een symbool voor mijn lichaam’. Kort gezegd: eerst is er het conflict, daarna volgt de religieuze zelfrechtvaardiging.

Ik probeer hier wereldbeelden te waarderen op hun vredelievendheid, en dan blijkt het zinniger niet af te gaan op losse teksten, maar op de grondstructuur van die wereldbeelden. Welke basiselementen beschermen mensen? Welke leiden tot conflicten?

Het laatste oordeel

Allereerst is er een sterke waarheidsclaim nodig voor geweld. Als je erover twijfelt of je die harde muziek van je buurman überhaupt wel irritant vindt, zul je hem nooit een dreun verkopen. Je moet zeker weten dat hij een verschrikkelijk wezen is en zijn metalmuziek rioolherrie. De impuls van de postmodernist is nu: ‘Weg met de sterke waarheidsclaims! Het is een kwestie van smaak, laten we elkaar tolereren.’ Dat werkt een tijdje. Maar wat als die buurman jouw Bach-muziek op een dag bij je naar binnen stormt en fervent op jouw collectie begint te springen? Is het dan nog effectief om te zeggen: ‘Och, ieder zijn mening’? Om kort te gaan: het enige wat jou in een conflictueuze werkelijkheid beschermt is een sterke waarheidsclaim, over bijvoorbeeld eigen bezit. Deze wereld zal alleen beschermd worden door grote ideeën over vrede, niet door zwakke ideeën over waarheid.

Ten tweede is de kwestie of het hoogste in je wereldbeeld een idee is of een persoon. Als jijzelf de baas in huis bent, is het een idee over metalmuziek wat jou ertoe brengt je vuist op buurmans neus te plaatsen. Maar wat nu als jij een kind bent en je ouders zijn de baas? Dan kun je nog zoveel ideeën hebben over metalmuziek, maar je zult eerst naar je ouders stappen en het uiteindelijk aan hen overlaten. Je ouders zijn een soort bliksemafleider voor jouw oordelen. Zij hebben het laatste oordeel. In vrijwel alle wereldbeelden ben jij degene die uiteindelijk oordeelt, jij kneedt je ideeën naar je believen. Als echter boven je nog een Persoon staat, zul je altijd nederig moeten blijven in je ideeën, want hij ontneemt jou het laatste oordeel en daarmee het geweld.

Magnetisme

Ten derde is het de vraag wie je grootste voorbeelden zijn. Die vertegenwoordigen namelijk waar je wereldbeeld als geheel naar streeft. Je kunt alleen Catherine Keijl fantastisch vinden als je flapuiterigheid waardeert, maar nooit als je anorexia hebt. Je voorbeelden zijn als het ware de magneten waar al het ijzervijzel van je gedachten naartoe buigen.

De twintigste eeuw was de eeuw waarin het atheïsme zijn kans heeft gekregen, zijn enige kans naar het zich laat aanzien, maar dat tamelijk uit de klauw gelopen. Hitler, Stalin en Mao hebben samen meer dan 200 miljoen doden op hun geweten waarvan velen met nadrukkelijk antireligieuze motieven. Dat is veel meer dan enige religie ooit deed, ook relatief. Geen wereldbeeld heeft per aanhanger zoveel moorden veroorzaakt. Het christendom is echter volgens zo’n berekening het meest vredelievend. De drie tegenpolen van de twintigste eeuw waren dan ook alledrie religieus en sterk geïnspireerd door de Bergrede: King, Gandhi en Teresa.

Geen wonder. Waar bijvoorbeeld Mohammed preventief twee Joodse stammen liet uitroeien, heeft Jezus juist al de groepen Joden toegestaan hem te doden. Waar Mohammed twee keer een dichter liet executeren die hem had bespot, liet Jezus zich vrijwillig bespotten. En dan is Mohammed ook nog een minder ‘magnetisch’ voorbeeld dan Jezus, omdat hij als een groot profeet wordt gezien, en Jezus als God zelf. Elk wereldbeeld vraagt offers, maar middenin de christelijke religie, en volledig hecht erin verweven, zodat elk onderdeeltje van de dogmatiek ernaar verwijst, staat het grootste voorbeeld dat de mensheid naar vrede zal leiden: Jezus die niemand anders opofferde dan zichzelf.