Video bij Gids voor de laatste dagen.

Hoe ga je om met stress? Dat lijkt een nogal praktische vraag, beetje in de hoek van de zelfhulpboeken, maar het is een van de diepere filosofische vragen. Stress is namelijk wat je voelt als er iets misgaat – en dat is zeer breed – en de vraag is dus hoe je je dan opstelt. Deze kwestie speelt de hele dag door. Is het niet omdat je een ingewikkeld appje krijgt van een collega, dan wel omdat het stoplicht eindeloos op rood blijft, of gewoon omdat je leest dat de Noord-Koreaanse leider een atoombom heeft ontwikkeld die Europa kan bereiken… 

Hoe ga je om met stress? Met het gevoel dat je te weinig controle hebt, dat er iets van je wordt afgenomen, dat je gekwetst wordt, dat er een gevaar dreigt…? 

Mijn nieuwste boek heet ‘Gids voor de laatste dagen’ en gaat over de toekomst. En omdat we vaak stress ervaren om verwachtingen over die toekomst, behandel ik hoe je met die gevoelens omgaat. Iedereen wordt ziek, iedereen heeft gedonder op z’n werk, iedereen gaat dood – hoe deal je daarmee? En groter: er gebeuren rampen, soms wereldrampen, en volgens de wetenschappers van de Doemdagklok is het zelfs 2 voor 12 als het gaat om het definitieve einde van de hele wereld. Hoe handel je daarmee? 

Er zijn globaal drie stressreacties die niet werken. En het interessante is dat deze alle drie langskomen bij de verzoeking in de woestijn. Jezus zoekt daar bewust stress op: hij gaat veertig dagen vasten in zijn eentje in de leegte – dat is nogal stressvol, en het ligt voor de hand dat de gebruikelijke verleidingen die mensen bij stress ervaren, dat hij die tegenkomt en dat hij daarin zijn keuzes moet maken. 

Je ziet dat in de eeuwen waarin over deze Bijbeltekst is nagedacht, deze wordt gezien een soort samenvatting van Jezus’ hele weg: daar gebeurde gecomprimeerd waar het telkens over ging. Het was een Madurodam-versie van zijn levensverhaal. De gevechten die hij daar voerde, moest hij voortdurend voeren. En veel uitleggers zien het zelfs als een samenvatting van de wereldgeschiedenis: Jezus maakte daar in het klein de verleidingen mee die alle mensen in hun leven doormaken. En hij maakte daarin de juiste keuze. Het was een test en hij slaagde. 

*

De eerste stressreactie is carpe diem, pluk de dag: laten we eten en drinken en vrolijk zijn, want morgen sterven we. Dansen op het randje van de vulkaan. Zo veel mogelijk genieten voordat de slechte dagen komen. Dat is heel invoelbaar. Stel, je bent ziek, natuurlijk ga je als het nog kan op vakantie. En los van de stress: geluk, genieten, comfort, dat zijn goede dingen die God geeft. 

Alleen niet als het je belangrijkste doel wordt. Dan stuit je op wat ik de ‘comfortparadox’ noem. Je kunt je leven wel zo inrichten dat alles relaxed en makkelijk is en lekker loopt – maar dan merk je vervolgens dat je je leeg voelt. Ga maar naar een of ander pensionado-oord, waar mensen de hele dag in de zon hun pensioen liggen op te maken: ze vervelen zich kapot en zijn om alles chagrijnig. Als namelijk een aantal grote problemen in je leven zijn opgelost, ga je van de kleinste dingen nog een probleem maken en je wordt al snel een mierene – dat dus. Mensen bloeien op van uitdagingen, we worden wakker van gedoe, we hebben veel meer nodig dan comfort, en de paradox is dus dat als je je leven comfortabeler maakt, je juist minder comfort ervaart… 

Als Jezus in de woestijn is, voert hij een gesprek, dat lijkt op innerlijke gesprekken die jij en ik kunnen voeren. Jezus heeft natuurlijk honger en een demonfiguur stelt voor dat hij wel van de stenen die daar liggen broden kan maken. Dat exact is niet echt een gesprek dat ik wel eens innerlijk voer, maar wel bijvoorbeeld dat ik in de supermarkt loop en mijn briefje van tien graag ‘omtover’ in een prachtig stuk kaas of iets dergelijks dat daar ligt. De verleiding is helder: jij, ik, Jezus, kunt nú je leven comfortabel maken… 

Jezus’ reageert op een interessante manier. Hij zegt niet dat hij bóven dat genieten staat, of dat zoiets minderwaardig is, nee, mensen hebben inderdaad brood nodig – én Gods woorden. En die zijn in dit geval sterker. Je kunt een of andere taak of ideaal hebben, die je leven minder comfortabel maakt, waardoor je uit je ‘comfort zone’ moet, zoals dat dan heet, maar wat je wel diep innerlijk wil en wat goed is om te doen. En in Jezus’ latere leven speelt dit regelmatig: hij heeft op het einde bijvoorbeeld, of hij wordt gekruisigd – nogal oncomfortabel. Maar hij weet dat hij een andere taak heeft en dat hij die moet afmaken. Comfort is niet het belangrijkste. 

* 

Een tweede stressreactie is garanties zoeken: we sluiten verzekeringen af, we doen een extra slot op de deur, we bouwen nog een veiligheidssysteem in de auto. En net als comfort is zekerheid iets moois van God. Er is op zichzelf niets mis mee: het geeft ruimte om te kunnen leven. 

Het wordt pas een probleem als je er helemaal op focust. Dat beland je in de veiligheidsparadox. Veiligheidsmaatregelen kunnen zelf een bron van gevaar worden. Zie de NSA, de Amerikaanse veiligheidsdienst, die ongeveer al het internetverkeer onderschept en zo wel degelijk aanslagen heeft weten te voorkomen. Maar zij werden op hun beurt gehackt en met hun gestolen tools zijn een paar gigantische criminele acties gepleegd. 

Veiligheidsmaatregelen zijn bedoeld om de mogelijkheden van mensen wat in te perken en bij te sturen, zodat daar geen misbruik van wordt gemaakt – maar veiligheidsmaatregelen zijn zelf ook weer mogelijkheden waar misbruik van kan worden gemaakt, en soms veel grotere mogelijkheden. Technologische innovatie biedt vormen van macht, maar de tegenmaatregelen zijn eveneens vormen van macht en die kunnen evenzeer ontsporen. Het leven is fundamenteel onzeker en niets is immuun voor misbruik en fouten. Het glipt er altijd ergens tussendoor.

Jezus worstelt hiermee in de woestijn, natuurlijk niet in deze termen, maar wel met de kern van de zaak. In een visioen gaat hij naar de hoogste spits van de tempel en beziet daarvanaf de omgeving. Hij ziet Golgota, waar hij zal sterven. Gehenna, de vuilstortplaats die stond voor de hel. Getsemane, waar hij zal worden gearresteerd. Hij ziet kortom zijn eigen dood. En die demonische stem daagt hem uit: als je nou naar beneden springt, nu al eventjes, kun je checken of die engelen je wel echt opvangen, of God wel echt te vertrouwen is. 

Daag God niet uit, reageert Jezus, speel geen spelletje met hem. Hij weigert zo’n testvlucht te maken. Hij wil geen uitputtende garanties. Het leven is meer dan veiligheid. Soms moet je de sprong wagen, je kunt niet alles uitrekenen en van tevoren vaststellen. Soms moet je doen wat goed is, zonder dat je weet wat de uitkomst is. 

* 

De derde stressreactie is invloed verwerven. We zorgen dat we een goede baan hebben, het juiste netwerk, de langste vingers in de lekkerste pap. En dat werkt. Je leven wordt inderdaad meestal rustiger als je er meer controle over hebt. Als je een bepaalde invloed krijgt, is er meer kans dat je wat aan je problemen kunt doen. Ook macht is iets van God en kan laten bloeien.

En toch klinkt het woord ‘macht’ altijd een beetje verdacht. Iedereen weet dat het kan corrumperen en de kranten en journaals staan vol met topfiguren die hun macht misbruiken. Je stuit hier op een machtsparadox: juist mensen die streven naar macht, lijken die keer op keer te verliezen. Want ja, hoe machtiger je wordt, hoe meer je andermans terreinen bedreigt en anderen beconcurreert, en dus hoe meer tegenstand je oproept en hoe meer mensen er belang bij hebben dat jij valt. Hoge bomen vangen veel wind. Wie hoog vliegt kan diep vallen. En je ziet dat keer op keer gebeuren. 

Jezus is hiermee bezig, uiteraard op zijn eigen manier. Het is weer een denkexperiment, waarin de demonfiguur hem de hele aarde laat zien en dan verklaart, dat Jezus dat allemaal kan krijgen, als hij maar een keertje voor hem buigt en zich dus volgeling van hem verklaart en diens principes volgt. Jezus weigert stelt dat je alleen God moet vereren en diens idealen aanhangen. 

Iedereen kent wel de verleiding om je ziel te verkopen: je krijgt invloed, maar je betaalt met je principes. Je wilt dan dus je leven beschermen, maar je holt het van binnen uit. Wat heb je uiteindelijk meer dan je karakter – en dat ga je dan verknallen… 

*

Bij al die drie ongezonde stressreacties, is de kwestie uiteindelijk wie of wat je god is. Is comfort het belangrijkste, hét principe waarmee je selecteert, het ultieme op basis waarvan je keuzes maakt? Of is veiligheid dat? Of invloed? Of is het… de liefde? Is uiteindelijk wat God die liefde is, wat hij zoekt, ook wat jij zoekt in tijden van moeite, zorgen, stress? 

Het is natuurlijk ingewikkeld, want comfort, veiligheid en invloed zijn op zich gewoon prachtig, je kunt ernaar streven, het is niet zondig of zo om daarnaar te verlangen. Het hoort erbij en maakt het leven echt mooier. De kwestie is alleen steeds: prioriteiten. Is comfort het belangrijkste, is dat je god, of besef je dat er iets hogers is en kun je het zo nodig loslaten? Veiligheid, gaat dat voor alles, of durf je het onder kritiek te stellen? Invloed, is dat het hoogste voor je, of kun je inbinden? Is uiteindelijk, als het erom spant, de liefde, anders gezegd: wie God is, het hoogste voor je? Is dat wat je keuzes stuurt? 

Het dagelijkse leven is natuurlijk een rommeltje en allerlei motieven lopen hierin door elkaar. Maar je kunt hierin groeien en jezelf erop bevragen. Dat is in elk geval wat Jezus doet in de woestijn: hij zet zichzelf bewust onder druk om te controleren wie hij is, wat werkelijk zijn prioriteiten zijn en hij merkt dat hij inderdaad als het erom spant, God wil volgen. 

Dat is de uitdaging aan ons in tijden van stress. Comfort, veiligheid, invloed, die doen ertoe en zijn goed. Maar als ze het belangrijkste worden, beland je in die paradoxen die ik noemde en gaan ze uiteindelijk bijten. Je kunt er niet al je kaarten op zetten. Comfort verraadt jou uiteindelijk, als het je grootste vriend wordt, wordt het je grootste vijand – zie de pensionado’s. Veiligheid idem, er glipt altijd wat tussendoor en de maatregelen zelf worden een gevaar – zie de NSA. Invloed, weer op zich prima, maar als je daar alles voor geeft, verlies je het juist – hoogmoed komt voor de val. 

*

Het leven is onzeker. Je kunt het niet regelen, je kunt niet alles naar je hand zetten. Als je vertrouwt op een ‘godje’, om het zo maar te zeggen, die zal je op een dag laten stikken. Het is verreweg het beste om je kaarten te zetten op de liefde – en dat is wie God is. Wat heb je eraan als je je hele leven hebt geprobeerd rijk te worden, maar je je familie verliest? Wat heb je eraan als héél veilig in een atoombunker zit, maar verder iedereen laat stikken? Wat heb je eraan als je, noem eens wat, de machtigste man op aarde bent, maar het is lonely at the top?  

In tijden van stress, van moeiten, pijn, zorgen, rampen misschien zelfs – kies voor de liefde. Doe het beste voor jezelf en voor de anderen in je omgeving: bloei zelf en doe bloeien. Laat dat het principe zijn waarmee je je keuzes ordent. Het is een gok. Als je voluit gaat voor comfort, veiligheid of invloed, natuurlijk, dan heb je dat waarschijnlijk op korte termijn ook. Maar je kunt het zo weer verliezen. En dan heb je veel meer verloren. Je hebt je karakter beschadigd. Je hebt de liefde die in je broeide onderdrukt. 

Jezus zegt ergens: ‘Wat baat het je, als je de hele wereld wint, maar je ziel verliest?’ Dat is de vraag die iedereen zich stelt op zijn sterfbed: wat had het voor zin dat ik daar en daar voor streed, maar intussen vergat wie ik zelf ben. Mensen herinneren niet wat je hebt gedaan, maar wie je was. 

Dus wat er ook gebeurt, leef waardig, wees voorzichtig met jezelf, zorg voor je naasten. Laat de liefde je god zijn, dien de God die liefde is. Dat is spannend, je neemt een risico. Je lijkt van alles te kunnen verliezen. Maar je luistert tenminste naar die fluisterstem in je binnenste, die zegt: het leven is zo groot, het leven is zo mooi, het leven is zo veel waard – ik wil ervoor zorgen, ik wil het dienen, ik zal het sowieso liefhebben, wat er ook gebeurt – ik wil dat de liefde wint. 

Dat is wat sommige mensen deden in de oorlog, toen ze onderduikers opnamen, zonder dat ze wisten of ze dat zelf zouden overleven. Dat is wat Mandela deed toen hij aan zijn principes vasthield, terwijl hij niet wist of hij ooit uit de gevangenis zou komen. Dat is wat die ene pianist deed, ergens in Syrië, de stad was kapot, overal was puin, maar hij reed zijn piano naar buiten en ging spelen. Dat is onze roeping: de piano naar buiten rijden en een lied spelen tussen de puinhopen. Wat er ook gebeurt, doe het goede en dien de liefde.