In mijn jongste boek Het vergeten evangelie werk ik een versie van de zogeheten Christus Victor-benadering uit om Jezus’ kruisiging te begrijpen. Bekender in ons taalgebied is een andere benadering, die vaak ‘verzoening door voldoening’ heet.

De vraag die ik de laatste maanden het meest krijg: zijn deze twee te combineren? Hier mijn gedachten. Opmerkingen? Mail gerust!

Wat houdt de Christus Victor-benadering eigenlijk in?

Daar heb ik hier bijvoorbeeld uitvoerig over geschreven. Ik begin daar met de drie kerngedachten van deze benadering:

1. Het leven valt adequaat te beschrijven in termen van een (geestelijk) conflict: als een complex van krachtenbewegingen die ruwweg gezien met de liefdevolle God meebewegen of juist Gods liefdevolle bedoelingen tegenwerken.
2. In al deze kleine en grote coalities en conflicten, leverde Jezus het beslissende gevecht. In de ultieme confrontatie won hij. De God die volkomen liefde is, bewees zich zo sterker dan alle andere krachten op aarde en stichtte hier zijn koninkrijk.
3. Daarmee werd een heel nieuwe wereld ontsloten. Mensen hebben een blik in de hemel gezien. We kunnen ons daardoor laten voeden en uitzien naar een omvattende doorbraak van deze liefdevolle God in onze geschiedenis: Christus’ wederkomst.

Wat betekent Christus’ overwinning voor het gewone leven? Wat is de relevantie ervan?

In deze blog ga ik daar verder op in. Daar leg ik uit dat Christus de beslissende slag tegen het kwaad heeft geleverd en gewonnen. Hoewel dat kwaad nog voortduurt, is het daarmee in principe en de jure overwonnen en is Gods rijk hier op aarde gesticht. Dat verandert ons leven op diverse manieren fundamenteel:

1. Omdat Christus hier op aarde God ultiem liet gebeuren, ervaren we bij hem het meest vergaand God. En we zien hoe liefdevol, gul, gastvrij en hartelijk hij is. Het diepste wat er over dit leven valt te zeggen, blijkt nu dat het omgeven en doortrokken is door gulle liefde. Zo verandert fundamenteel ons geloof in het wezen van de werkelijkheid.
   
2. Omdat Christus hier op aarde God ultiem liet gebeuren, kan dit voortaan: dat hij hier volkomen regeert en zijn rijk laat doordringen. Deze werkelijkheid is blijkbaar ‘poreus’, ontvankelijk voor de volkomen liefde van God. De nieuwe aarde kan hier echt komen. De mens kan zich echt verbinden met God. Zo verandert fundamenteel onze hoop voor de toekomst van onze werkelijkheid.
   
3. Omdat Christus hier op aarde God ultiem liet gebeuren, is een nieuwe vorm van leven ontsloten. Die verbinding met God is niet alleen iets van de toekomst, zijn heilige Geest is nu al beschikbaar. Nooit eerder ervoeren we hoe waardevol en geliefd dit leven is. Zo verandert fundamenteel onze liefde voor het heden van deze werkelijkheid.

En wat houdt ‘verzoening door voldoening’ in?

Tim Keller en John Piper zijn momenteel de bekendste vertegenwoordigers. In de woorden van Keller is het evangelie…

“…het goede nieuws dat wij verlost of gered zijn. En waarvan zijn we dan verlost? En uit welk gevaar zijn we gered? Als we kijken naar wat in het Nieuwe Testament over evangelie wordt gezegd, zien we dat we gered zijn van het ‘komende oordeel’ [coming wrath] aan het einde van de tijd. Dit oordeel [wrath] is echter geen onpersoonlijke kracht – het is Góds toorn [wrath]. We zijn de band met God kwijtgeraakt; onze relatie met hem is verbroken.”

God is boos op ons, dat is uiteindelijk ons grote probleem. Maar Christus vangt die boosheid op, absorbeert die als het ware, en daarom komt het weer goed. In de woorden van Keller, een zin die je even rustig moet lezen:

“Toen de tijd vervuld was, onderging Jezus aan het kruis in onze plaats toch de afwijzing en het oordeel [rejection and condemnation] die wij verdienen, zodat wij de zegen en de aanvaarding kunnen ontvangen die hij verdiende, als we in hem geloven.”

Waarom zou je eigenlijk überhaupt twee modellen proberen te combineren?

Het gaat om twee populaire interpretaties van de belangrijkste gebeurtenis op aarde: Christus’ dood en opstanding. Dan is het natuurlijk nuttig om te kijken waar beide benaderingen van elkaar kunnen leren.

Aanhangers van beide zijden (‘verzoening door voldoening‘ versus Christus Victor) weten dat ook aan de andere zijde geïnspireerde, wijze en intelligente mensen zijn te vinden. Als een benadering al zo veel eeuwen bestaat, moet er een wijsheid in te vinden zijn.

Bovendien zit niemand te wachten op polarisatie op dit punt. De kerk in Nederland heeft al genoeg kopzorgen. Een genereuze houding in het gesprek kan helpen om de wijsheid in beide benaderingen te erkennen en echt van elkaar te leren.

Maar is het niet genoeg gewoon de twee groepen metaforen naast elkaar te zetten, zonder te proberen die te verenigen?

Dat is inderdaad prima mogelijk: het is de wat postmoderne benadering die je momenteel veel ziet in Nederland. Vaak wordt dan gesproken van diverse metaforen: de cultische, economische en juridische die veel gebruikt worden in ‘verzoening door voldoening’, en de koninklijke en conflictmatige van Christus Victor. Die worden dan gezien als min of meer gelijkwaardige beelden bij een uiteindelijk mysterie.

Dit is een pragmatische manier om de diversiteit van de traditie en de Bijbel recht te doen. Voor leken is het, zou ik zeggen, een prima methode om voorlopig het oordeel uit te stellen en zo veel mogelijk kanten recht te doen.

Het nadeel is dat, bewust of onbewust, een van de metaforen toch de voorkeur krijgt en de centrale gedachte wordt. Metaforen zijn namelijk nooit alleen metaforen. Er hangen altijd grotere ideeën aan vast, modellen, theorieën. Uiteindelijk ontkom je er als vakmatig theoloog daarom niet aan om toch dieper uit te zoeken hoe de metaforen én de samenhangende modellen en theorieën zich precies verhouden en welke daarvan de centrale gedachte vormt, zonder uiteraard de andere daarmee te negeren.

Wat delen Christus Victor en ‘verzoening door voldoening’?

De inhoud van de grote belijdenissen, zoals de Apostolische en die van Nicea. Beide benaderingen zien o.a. ongereserveerd…

1. God als Schepper van alles,
2. Christus als Gods zoon, of korter gezegd: God zelf,
3. het beslissende keerpunt in de menselijke geschiedenis,
4. de ultieme openbaring van God,
5. die historisch uit de dood is opgestaan,
6. en zal terugkeren om de geschiedenis te vervolmaken en de nieuwe aarde te introduceren.

Maar waarin botsen beide benaderingen dan nog?

In de precieze uitleg van de betekenis van Christus’ dood en opstanding, die interessant genoeg uit de klassieke geloofsbelijdenissen is gelaten en waarover orthodoxe gelovigen dus met elkaar in gesprek kunnen.

Globaal gaat het om waar Christus’ dood vooral een effect op heeft: op Gods vergevingsgezindheid jegens ons (‘verzoening door voldoening’), of op het uithoudingsvermogen van het kwaad (Christus Victor). Ziet God af van zijn oordeel over de mensheid, omdat Christus zijn straf in onze plaats heeft gedragen? Of is het kwaad in de ultieme confrontatie overwonnen, waardoor de vernieuwde schepping nu is begonnen?

Het is op voorhand niet duidelijk of deze twee benaderingen elkaar echt uitsluiten. Ze kunnen elkaar ook aanvullen: de een benadrukt dan gewoon het effect op God, de ander het effect op het kwaad. En er zou nog een benadering bij kunnen, de zogeheten ‘subjectieve’, die het effect op mensen benadrukt.

Wie echter verder gaat zoeken, stuit wel op lastige kwesties. Bijvoorbeeld de vraag aan wie Jezus zijn ‘losgeld’ betaalt. ‘Verzoening door voldoening’ zegt: aan God. Christus Victor zegt: aan het kwaad, cq. de duivel. ‘Losgeld’ is immers een term uit de wereld van de slavenhandel en het geeft geen pas God te vergelijken met een slavenhandelaar of een gevangenisbewaarder.

Een meer ‘verzoenende’ uitleg van die tekst, stelt dat er niet staat ‘aan wie’ het losgeld is betaald en dat we daar dan ook geen antwoord op hoeven te geven. Dit benadrukken van onze onwetenheid en beperkingen in onze theologie kan inderdaad veel helpen in een opbouwend gesprek, is mijn ervaring.

Waarom zou je eigenlijk niet gewoon ‘verzoening door voldoening’ aanvaarden?

Nou ja, omdat het niet zo ‘gewoon’ is. Naar schatting gelooft ongeveer 10, misschien 15 procent van de orthodoxe christenen hierin. Daarmee ligt het voor de hand andere modellen serieus te overwegen. Christus Victor is dan een begrijpelijke keus, omdat dit model – naast andere voordelen – zo oud is.

Bovendien zijn er stevige vragen te stellen aan ‘verzoening door voldoening’, die je dan ook veelvuldig terugvindt bij andere orthodoxe denkers. Hier 16 van deze vragen:

1. Als dit model werkelijk Bijbels is, waarom is het dan niet veel eerder ontwikkeld en dominant geworden in de kerkgeschiedenis?
2. Hoe kan een enkel mens de straf van allen ondergaan? Hoe kan enkele uren marteling opwegen tegen de talloze eeuwen van kwaad door miljarden mensen?
3. Hoe kan het leed van een mens de betaling van een reële schuld worden?
4. Er zijn toch veel meer problemen dan onze persoonlijke schuld jegens God? Kwaad is veel meer dan persoonlijk, kwaad is veel meer dan schuld, en kwaad is veel meer dan alleen jegens God.
5. Hoe kan Jezus’ rechtvaardigheid overgedragen worden op anderen?
6. Houdt God zichzelf niet voor de gek, als hij net doet alsof wij rechtvaardig zijn, terwijl het eigenlijk Christus is? Is er niet een soort scheiding binnen God zelf, als hij enerzijds
   toornig is en anderzijds die toorn afremt?
7. En houdt God dan wel van mij, als hij ‘eigenlijk’ Christus zou zien in plaats van ons?
8. Hoe kun je over vergeving en verzoening spreken, terwijl als Jezus de schuld betaalt, het toch een transactie is? Als Jezus plaatsvervangend de straf draagt, is er toch gewoon recht geschied?
9. Hoe kan een ware God betaling eisen, terwijl hij door de hele Bijbel heen zonder betaling vergeeft, evenals Jezus, die de ultieme openbaring van zijn karakter is?
10. Waarom kan God eigenlijk niet zelf zijn eigen toorn stillen? Waarom heeft hij daar een offer voor nodig? Op hun beste momenten kunnen mensen vergeven, waarom kan God dat niet? Is het afzien van recht en betaling – wat vergeving is – niet juist de “ergernis van het kruis”?
11. Als God iets nodig zou hebben – en dan zeker de dood van zijn zoon om te kunnen vergeven – is hij dan nog wel een God, laat staan een heilige, liefdevolle God?
12. Hoe kan ik het me eigenlijk voorstellen dat God vergevingsgezinder zou worden door de dood van zijn zoon? Iedereen zou daar toch juist wraakzuchtiger van worden? Suggereert dit niet een heel ongezonde ‘psychologie’ bij God?
13. Lijkt dit model niet verdacht veel op de heidense offercultus, waar immers ook offers zijn bedoeld om de goden op andere gedachten te brengen, in tegenstelling tot de Bijbel, waar offers een dankbetuiging aan God zijn en een bewijs van een gelovig hart?
14. Hoe kan Gods heiligheid een belemmering voor hem zijn om met zondaars om te gaan, als het juist zo typerend voor zijn zoon en beeld Jezus is, dat hij volop met zondaars at?
15. Als het allemaal om dat ene offer aan het kruis gaat, wat doet de rest van Jezus’ leven er nog toe, zijn onderwijs, zijn opstanding? En waarom was er de geschiedenis van Israël, anders dan slechts als opmaat of prelude van die ene centrale gebeurtenis?
16. En waar blijft eigenlijk de koninkrijksmetafoor, die al zo belang rijk in het Oude Testament was en centraal staat in Jezus’ eigen begrip van zijn roeping?

Niet al deze vragen treffen alle varianten van ‘verzoening door voldoening’. Met name de meer uitgewerkte versies van recente theologen geven veel overtuigende antwoorden.

Toch kunnen die wel de indruk geven van ‘lapwerk’ – wat provisorisch proberen ‘verzoening door voldoening’ te repareren – wat de vraag oproept: moeten we niet veel fundamenteler nadenken over de betekenis van Christus’ kruisiging en opstanding? Waarom zouden we uitgaan van ‘verzoening door voldoening’ als default en dan allerlei problemen proberen ‘op te lappen’, terwijl dit model in de wereldkerk en de kerkgeschiedenis allerminst de standaard is?

Wat zijn dan de voordelen van de Christus Victor-benadering?

In deze blog noem ik de volgende 9 voordelen. De Christus Victor-benadering…

1. doet recht aan opvallend veel elementen in de Bijbel, met name de vele strijd- en koningsmetaforen (zoals het Koninkrijk van God en Jezus als Heer).
2. verwerkt eveneens de diverse andere metaforen in de Bijbel voor Jezus’ betekenis, zoals de cultische, juridische en economische.
3. geeft een heldere samenhang aan heel de Bijbel, van Genesis, tot de Wet, de Profeten, en vervolgens Jezus’ leven en de brieven.
4. was in het eerste millennium van de kerk, de periode die het dichtst bij Jezus ligt, de ‘default modus’ om zijn betekenis te begrijpen en beleeft de laatste decennia een grote comeback.
5. is in de traditie grondig doordacht en past volledig binnen de orthodoxie.
6. is een helder model dat uiteindelijk uit ‘slechts’ drie samenhangende gedachtes bestaat (God is overvloedige liefde, in Christus is deze liefde ‘aards’ geworden, en in zijn Geest kunnen wij dat nu verder leven).
7. sluit beter dan de andere ‘verzoeningsmodellen’ aan bij de intuïties van hedendaagse mensen.
8. erkent de diepe menselijke ervaring van tekort, schuld, wanhoop en strijd, en biedt daar een omvattend en overtuigend antwoord op.
9. voorkomt enkele grote bezwaren tegen andere modellen en hoeft er bijvoorbeeld niet vanuit te gaan dat God op de een of andere manier vergevingsgezinder moet worden door de dood van zijn zoon.

Gaat Christus Victor wel over Gods vergeving?

Jazeker, hoewel op een andere manier dan ‘verzoening door voldoening’. Daar is Gods vergeving hét effect van Jezus’ kruisdood: hij accepteert ons omdat hij de straf draagt die God eigenlijk voor ons bestemd had.

Bij Christus Victor ís God wezenlijk vergevingsgezind. Dat hoeft niet bewerkt te worden, laat staan afgekocht. God wil zijn vergeving wel tonen, bewijzen en ultiem laten gebeuren. Door zelfs aan het kruis nog te vergeven, onder de hevigste druk, bewijst Jezus hoe God zich opstelt tegenover wie hem belagen. Zó werkt het in Gods rijk!

Jezus is gekomen om God hier definitief te laten regeren en te kronen, door de kwade machten te overwinnen. Daarin laat hij Gods diepste hart zien. Jezus ís Gods zoon, Gods beeld, Gods woord. Nergens zie je meer van God dan bij Jezus.

In die specifieke zin helpt Jezus ook Gods vergeving: God laat zijn diepste vergeving gebeuren, onder uiterste druk, en het kan nu volledig bij ons ‘aankomen’. Wij beseffen hoe ver Gods vergeving gaat en hij kan het bij ons ‘kwijt’. Zo katalyseert Christus het verzoeningsproces (een relationeel begrip) tussen God en mens, zo is hij onze middelaar.

Maar het is dus belangrijk Jezus’ kruisdood niet te lezen vanuit Luthers vraag: hoe krijg ik een vergevingsgezinde God? Dat is wel een vraag, maar niet de vraag in de Bijbel en de kruisiging. We worden verlost door Jezus’ kruisiging en opstanding: een ‘subvraag’ daarvan is hoe wij Gods vergeving kunnen ontvangen. Vergeving en verzoening kun je niet volledig synoniem gebruiken aan verlossing en redding: het eerste is een subkwestie van het tweede.

Jezus is gestorven en opgestaan om ons te redden van het kwaad. Een van de vele gevolgen daarvan is dat er in principe niets meer tussen ons en Gods eeuwige en onuitputtelijke vergeving staat. Dat betekent niet alverzoening, de vrij algemeen afgewezen leer dat iedereen per definitie gered is. God biedt vergeving aan, maar voor verzoening (een relationeel begrip) is meer nodig: mensen zijn in staat die verzoening te weigeren en het kwaad kan dat ons verhinderen.

In hoeverre is Christus’ dood nog een offer in de Christus Victor-benadering?

Volledig. Het begint met wat offers in het Oude Testament betekenen. Het brengen van een offer ‘beweegt’ daar God niet om zijn volk te vergeven, zoals ‘verzoening door voldoening’ het wel leest. Integendeel, dat zou nogal dichtbij heidendom liggen, waar inderdaad offers een soort transactie met de goden zijn om hun vergeving te kopen.

Integendeel, in het Oude Testament druk je met offers uit hoeveel je voor God over hebt, je bewijst dat je je aan hem overgeeft en openstaat voor zijn vergeving. In die specifieke zin katalyseren offers dus wel degelijk de verzoening tussen God en mens, omdat God inderdaad zijn vergeving bij je ‘kwijt’ kan.

Het Nieuwe Testament noemt Christus regelmatig een offer(lam). Hij had namelijk alles over voor God, zelfs zijn leven en gaf zich volledig aan God over. Hij verwelkomde God volkomen in zijn leven. Omdat hij zo in zijn handelingen Gods hart toonde, is hij tegelijk het ultieme offer en het laatste offer.

Wat ‘doet’ Jezus in de Christus Victor-benadering nog met Gods oordeel?

De ‘toorn’ van God is met name in het Oude Testament een groot thema. Mensen overtreden – God straft. Op zonde volgt de dood. De precieze relatie tussen die zonde en die dood, daarin heeft de Bijbel niet een enkel ‘model’. Soms lijkt het…

1. direct ingrijpen van God;
2. een ‘logica’ van de werkelijkheid waarin slecht gedrag bijna automatisch slechte gevolgen voor de dader heeft;
3. een terugtrekkende beweging van God, waarin hij mensen ‘aan zichzelf overlevert’.

In de Christus Victor-benadering bevrijdt Jezus ons van het kwaad. Dat is niet synoniem aan Gods oordeel. Er zijn weliswaar vormen van lijden die je kunt scharen onder de noemer ‘Gods oordeel’, in welke zin dan ook: God straft soms mensen en systemen, passief toelatend dan wel actief ingrijpend. Maar Christus is niet primair gekomen om ons te bevrijden van Gods oordeel: zijn leven is het losgeld om ons vrij te kopen van de greep van de zonde en de dood.

De Christus Victor-Benadering heeft diverse voorstellen om de relatie tussen Christus’ kruisiging en Gods oordeel te typeren:

1. Jezus lijdt mee onder dit oordeel en deze ‘vloek’. Hij is onderdeel van een mensheid die afstand tot God ervaart en waar God zich deels uit terug heeft getrokken en zich niet voluit kan of wil openbaren.
2. Hij heeft dit oordeel en deze vloek bovendien in uiterste zin aan den lijve ervaren, door zich over te leveren aan de volle kracht van de ‘machten en krachten’.
3. Maar bovenal heeft hij zelf Gods oordeel over de ‘machten en krachten’ uitgesproken en uitgeoefend. God heeft het kwaad ‘aan zichzelf overgeleverd’, in die zin, dat het zich ‘stukbeet’ op Jezus, die het ontmaskerde en uitputte.

In ‘verzoening door voldoening’ put Jezus Gods (toekomstige) oordeel over de mensheid uit, laat die min of meer ‘leeglopen’ op zichzelf. Christus Victor ziet Jezus allereerst niet als object, maar als subject van Gods (hedendaagse) oordeel. Hij voert die uit op de kwade machten. Hij laat de kwade machten zichzelf uitputten en ‘leeglopen’ op hemzelf.

In hoeverre ziet de Christus Victor-benadering Jezus’ werk als plaatsvervangend?

Voluit. In enkele teksten ‘vervangt’ Jezus in het Nieuwe Testament inderdaad onze ‘plaats’, in die zin, dat hij inderdaad vrijwillig een beslissende rol vervult die alle mensen tot taak hebben, maar nooit volbrachten.

Dat begint al met Genesis, waar op de eerste bladzijde mensen ‘beeld van God’ blijken, zijn taakwaarnemers op aarde. Dat mislukt, en Jezus betoont zich uiteindelijk wel hét Beeld van God. Hij volbrengt volkomen de koninklijke taak van de mensen hier op aarde. Zo staat hij in onze plaats. Jezus vertegenwoordigt ons en levert zo het beslissende gevecht namens ons.

Hét verschil met ‘verzoening door voldoening’ is de mate waarin dit als ‘het dragen van onze straf’ of ‘voldoen van onze schuld’ valt te typeren. In de Christus Victor-benadering zeg je: ja, Jezus deelt ons lijden, de volle zwaarte ervan zelfs, ervaart de gevolgen van onze tekortkomingen, en daardoor hoeven wij minder te lijden en krijgen we toegang tot eeuwig leven.

Waar de Christus Victor-benadering niet in meegaat: dat hiermee God op de een of andere manier zijn oordeel en boosheid op Jezus ‘ontlaadt’ en vergevingsgezinder wordt. Jezus is juist de uitvoerder van Gods oordeel over het kwaad.

In hoeverre kun je in Christus Victor Jezus’ kruisdood als genoegdoening dan wel voldoening typeren?

Met enige nuances wel. De belangrijkste kwestie wordt gevat in een term uit de Duitse theologie, Umstimmung, oftewel de gedachte dat God van gedachte verandert over de mensheid dankzij Jezus’ kruisdood. Dit is hét verwijt aan ‘verzoening door voldoening’, dat aanhangers van deze leer echter vaak ontkennen te onderschrijven.

Het probleem van de Umstimmung-gedachte is dat een ware God al zo volkomen vergevingsgezind is, zó de definitie van vergeving zelf, dat hij onmogelijk minder of meer vergevingsgezind kan worden en hier ook geen kruisdood voor nodig is – een ware God heeft überhaupt niets nodig.

Valt ‘verzoening door voldoening’ inderdaad Umstimmung te verwijten? Veel oude en populaire varianten: ja. Umstimmung wordt elke zondag van duizenden kansels geleerd en ook veel oude theologie lijdt hieraan of is hier gevoelig voor.

Maar veel nieuwe varianten hebben dit bezwaar wel degelijk verwerkt en hun ideeën hierop aangepast. Soms uiterlijk: dan wordt Umstimmung ontkent, maar toch geleerd, alleen in bedekte termen. Regelmatig is de verandering echter wezenlijker en treft deze varianten van ‘verzoening door voldoening’ dit verwijt van Umstimmung inderdaad niet.

In hoeverre zijn termen als ‘voldoening’ en ‘genoegdoening’ dan nog adequate termen i.v.m. Jezus’ kruisdood?

Niet als er iets bij God zelf voldaan of genoeggedaan moet worden. Wel als deze voldoening of genoegdoening iets betreft waar God groot belang in stelt, zoals het tekort dat zijn schepping wordt aangedaan, of in juridische termen: hun ‘recht’ of zelfs ‘de rechtsorde’. God neemt het dan voor die beschadigde wezens, relaties en systemen op, trekt hun lot zich aan en herstelt hun recht.

In een Christus Victor-benadering werkt dat dan zo. De schepping en schepsels (cq. ‘de machten en krachten’) doen diezelfde schepping en schepsels onrecht aan. Wie tekort schieten doen anderen en zichzelf tekort. Daar is een ‘gat’ dat vraagt om genoegdoening dan wel voldoening.

Christus doet ons dan echter plaatsvervangend wél recht: door ons als slachtoffers wél waardevol en eervol te behandelen en voor ons het kwaad te overwinnen, zodat het geen blijvende en doorslaggevende kracht meer over ons heeft. En ons als daders zegt hij Gods oordeel aan: het kwaad in ons overwint hij, en God toont ons zijn wijd gespreide armen vol vergeving.

Kortom… Zijn ‘verzoening door voldoening’ en Christus Victor te combineren?

Ja, in veel opzichten. Christus Victor kan probleemloos en ongereserveerd de offermetaforen, de plaatsvervangingsgedachte, Gods oordeel en zelfs de voldoeningsgedachte verwerken, hoewel natuurlijk niet allemaal in precies dezelfde betekenis als ‘verzoening door voldoening’ dat wil.

Er zijn allerlei verschillen in benadering, uiteraard, zoals in de beginvraag: wat is het probleem waarvan Jezus redt. In ‘verzoening door voldoening’ redt Jezus ons van Gods toorn, vaak uitgelegd als oordelend over onze persoonlijke zonden; in Christus Victor verlost Jezus ons van het kwaad, dat vele dimensies kent, persoonlijk inderdaad, maar ook systematisch, natuurlijk en bovennatuurlijk.

Hét verschil ligt in de uitleg van de specifieke voldoeningsgedachte én de centraliteit daarvan. Christus Victor noemt Jezus’ kruisdood alleen in specifieke zin ‘voldoening’ (zonder de Umstimmung van God) en neemt deze gedachte niet als centrum.

Voor Christus Victor is Jezus’ overwinning aan het kruis en bij zijn opstanding dé centrale term. Dit ‘voldoet’ de vraag naar recht van de schepping en in díe zin is het voldoening, maar deze terminologie is van afgeleid belang.