Video bij Gids voor de laatste dagen.

Wat je verwacht van de komende tijd bepaalt namelijk grotendeels hoe je nu in het leven staat. Alle keuzes die je maakt – en elke dag maak je er duizenden – die gaan over de toekomst. Maar als je bijvoorbeeld op je werk bent en je gaat ervan uit dat je morgen ontslagen wordt, dan zit je daar heel anders, dan als je denkt dat je morgen promotie krijgt. Of als je verwacht dat morgen je partner van je gaat scheiden, dan gedraag je je vandaag heel anders, dan als je van plan bent morgen te gaan trouwen.

Je beeld van de toekomst bepaalt hoe je nu leeft. Niet alleen je beeld van je persoonlijke toekomst, maar ook die van de wereld. Je kent vast wel de tv-beelden van die sektes die denken dat het einde der tijden is aangebroken – de leden daarvan gooien totaal hun leven om. In tegenstelling tot de rest van de mensheid, die meent dat het einde der tijden nog wel eventjes zal wachten. 

Welke kant gaat het op? Die vraag stellen we als mensen voortdurend, in het klein, in het groot, de hele dag door. Welke ontwikkelingen zijn negatief, welke positief? En vooral: hoe ga je daarmee om? Welke rol heb jij zelf in wat er gebeurt? Hoe stel je je op? 

*

Daarover gaat mijn nieuwste boek: Gids voor de laatste dagen. En dat is uiteindelijk een hoopvol boek geworden. Maar er wordt ook enorm veel flauwekul verkocht. In zekere zin draait de hele economie op hoop. Bij elk product wordt je een beter leven voorgespiegeld: als je dit koopt, nou dan word je medaar gelukkig… Hoop op iets beters, dat is hét verkoopargument. Maar ja, als al die reclames zouden kloppen, dan hadden we nu een soort paradijs op aarde en dat hebben we niet. De meeste hoop die je wordt verkocht is overdreven en valt uiteindelijk tegen. 

Mensen vestigen in het Westen, zo merk ik, vaak hun hoop op technologie. Is er een plastic soep in de oceaan, dan komt er wel een geek die iets slims verzint om die plastic deeltjes er weer uit te vissen. Is het CO2-gehalte te hoog, dan vinden we een soort CO2-slurpers uit om de klimaatsverandering af te remmen. Technologie zal ons redden, is de gedachte, en dat heeft een religieuze lading: er zijn zelfs mensen die geloven dat we dankzij technologie werkelijk gelukkig kunnen worden en zelfs eeuwig kunnen leven. Heel veel beloftes die de religies voorheen deden, zijn overgenomen door de tech-goeroes. Silicon Valley is het nieuwe beloofde land. 

Toch niet. Je hebt vast wel de nodige schandalen gehoord: Facebook strooit met je privacy, Uber heeft een vrouwonvriendelijke werksfeer, Google discrimineert, Amazon buit de werknemers uit, enzovoorts. Als dít het is waar we op moeten hopen… Als ze niet eens hun eigen bedrijf fatsoenlijk kunnen runnen, waarom zouden we dan geloven dat ze de hele wereld gelukkiger maken? Dit is de plek waar technologische innovatie zichzelf kan bewijzen – nou, dat gaat lekker. En je merkt wereldwijd ook een steeds grotere scepsis over de mogelijkheden van techniek. We ervaren de keerzijde ervan. 

Onlangs werd de symbolische Doemdagklok naar 2 voor 12 gezet. Zo dichtbij is het einde van de hele wereld, aldus een groep wetenschappers. En zij wijzen op allerlei ontwikkelingen die steeds meer op scherp komen. Het is maar één keer eerder, ergens in de jaren 50, zo gevaarlijk geweest.

*

Wat is er aan de hand? Wat is er gaande?

Technologische ontwikkeling is, op z’n allereenvoudigst gezegd, dat er meer mogelijkheden meer toegankelijk worden. Er kan meer per euro. Denk aan je telefoon: dat was eerst een onbetaalbaar en log ding, slechts een paar mensen hadden het en bellen was een heel gedoe, maar dat werd allemaal steeds goedkoper, steeds eenvoudiger, steeds mobieler, en uiteindelijk is nu bellen zelfs maar een subfunctie geworden van je smartphone, die zo ongeveer iedereen bezit. Er zijn meer mogelijkheden meer toegankelijk geworden. Denk ook aan de auto, waar dat begon en waar we nu zijn, of de computer. 

Maar, als er meer mogelijkheden meer toegankelijk worden, geldt dat ook voor kwade mogelijkheden. Als er meer kan per euro, kan er ook meer slechts per euro. Dat zie je in de ontwikkeling van wapens. We begonnen ooit elkaar de hersens in te slaan met een steen, later kwam een speer, pijl en boog, musketten, kanonnen, bommen, en toen atoombommen. Deze zijn vele malen effectiever als het gaat om hoeveel mensen je per euro kunt treffen. En die atoombommen worden weer jaarlijks in verhouding steeds goedkoper en zelfs steeds toegankelijker. Eerst had alleen Amerika ze, toen Rusland, toen Frankrijk, en tegenwoordig zelfs een achtergelegen schurkenstaatje als Noord-Korea. 

Ook de fouten nemen op deze manier toe, dus wat er misgaat met technologieën die opbouwend bedoeld zijn. De auto heeft prachtige dingen gebracht, maar ook 1 miljoen verkeersdoden per jaar en dan nog alle milieuvervuiling. Internet was bedoeld voor contact, maar het blijkt dat je er ook verkiezingen mee kunt manipuleren en je burgers bespioneren. 

De grote trend is dus dat we groeien in mogelijkheden, maar dat dit uit de hand loopt. In al die mogelijkheden die we creëren zitten steeds meer kwaadaardige mogelijkheden. 

*

En daar gaan we dan dus uiteraard allerlei tegenmaatregelen tegen nemen. We bouwen tanks tegen die kogels, een raketschild tegen die atoombommen, we proppen de auto’s vol met airbags en abs-systemen, we zijn keihard bezig de milieuvervuiling tegen te gaan. Maar het grote probleem van al die tegenmaatregelen is dat het zelf eveneens gewoon technologieën zijn, die aan dezelfde kwetsbaarheden onderhevig zijn: ook deze tegenmaatregelen kun je als wapens gebruiken en er kan van alles fout mee gaan. Dat heet de veiligheidsparadox: dat een situatie juist door de veiligheidsmaatregelen minder veilig wordt. 

In ziekenhuizen zijn zoveel protocollen, vele duizenden per gebouw, en moeten zoveel formulieren worden ingevuld, dat patiënten soms worden vergeten. Airbags zijn prachtig, maar je moet er niet een kinderzitje voor zetten, want die wordt verpulverd. Dat raketschild van de Amerikanen heeft momenteel een nieuwe wapenwedloop met Rusland uitgelokt. De veiligheidsdiensten hacken allerlei burgers om terroristen te spotten, maar worden zelf ook weer gehackt en hun technieken zetten criminelen vervolgens in om mensen te chanteren. 

We proberen op allerlei manieren controle uit te oefenen, maar die controle zelf is onderhevig aan dezelfde kwetsbaarheden als wat er gecontroleerd moet worden. Technologische ontwikkeling betekent namelijk dat er meer wapens en fouten ontstaan, maar de tegenmaatregelen kunnen zelf ook weer als wapens worden ingezet en daarmee kunnen fouten worden gemaakt. Er is altijd de menselijke factor, mensen zijn vrij en kunnen hun vrijheid misbruiken, en los van die menselijke factor is er het leven dat domweg fundamenteel onzeker en kwetsbaar is. 

Het misbruik van technologie en de fouten glippen overal tussendoor. Dat kun je maar beperkt controleren en beheersen. Hoe meer je het wil controleren en beheersen, hoe meer je richting een dictatuur beweegt. Dat is wat China momenteel doet: de gezichten van burgers scannen, al hun gedrag op internet screenen, allemaal om maar de gevaren te beheersen. Maar zo worden de veiligheidsmaatregelen dus zelf een wapen, een gevaar voor de burgers. Een paar partijbonzen zitten inderdaad steviger in het zadel, maar het volk wordt aangevallen in hun fundamentele rechten. 

*

Dat is de veiligheidsparadox: je kunt maar een zekere mate van gevaar afdekken, en hoe meer je probeert te controleren, hoe meer die maatregelen zelf een bron van gevaar worden. 

Ik zeg het wat sterk, maar het is de dodendans die we momenteel uitvoeren. Enerzijds openen technologische ontwikkelingen een soort Doos van Pandora aan mogelijkheden, waaronder levensgevaarlijke, en dat proberen we anderzijds wel te beheersen, maar die beheersing loopt ook weer uit de hand. Groeien wordt woekeren enerzijds, en anderzijds wordt beschermen verstikken. In die dynamiek zitten we gevangen. Soms is er wat meer vrijheid en dan des te meer risico, soms is er wat meer controle en dan dreigt de onderdrukking. 

Door de technologische ontwikkeling gaat deze ‘dodendans’ steeds harder en steeds radicaler. De vrijheden worden steeds groter en daarmee de risico’s – er zijn tegenwoordig al plastic bommen en je kunt geweren 3d-printen – en de veiligheidsmaatregelen worden intussen steeds heftiger – denk aan de discussie over de Sleepwet die we in Nederland hebben gehad. Zo gaat het heen en weer. Risico – controle, risico – controle. Je ziet het telkens gebeuren bij een aanslag: meteen roepen om strengere wetgeving en meer aftapbevoegdheden. Logisch, maar na een tijdje voelen de burgers daar de pijnpunten van en gaan ze weer vragen om meer privacy – met alle risico’s van dien. En zo gaat het heen en weer. Risico – controle, risico – controle.

*

De vraag is natuurlijk wat je hiermee kunt. Hoe moet je hier nu mee omgaan? Die vraag is voor iedereen dichtbij. Jij leeft in deze wereld en je doet mee in deze dynamiek. Een deel van de mensen is bezig met technologische ontwikkelingen en voelt natuurlijk dat daaraan allerlei gevaren kleven. En een ander deel is bezig met de veiligheidsmaatregelen, maar voelt uiteraard tegelijk hoe onderdrukkend die kunnen werken. Is je werk dan zinloos geworden? Doet het er allemaal niet meer toe? Kun je er net zo goed met stopppen? Zitten we gevangen in die dodendans en gaan we allemaal ten onder, is het niet aan een verschrikkelijke aanslag of een fout van wereldformaat, dan wel aan een soort dictatuur…? 

Het enige wat ons te doen staat… is ons werk zo goed mogelijk te doen. Dus als je in de techniek of de wetenschap zit, dan ga je focussen op die ontwikkelingen die het meeste leven brengen, die het minst kunnen worden misbruikt, en je zult dan dus geregeld ontwikkelingen moeten afremmen of zelfs stoppen. We kunnen niet meer elk paadje afgaan in naam van de wetenschap: soms zijn de dingen die we dan vinden te explosief en kunnen we niet meer terug. 

En als je in die enorme hoeveelheid beroepen werkzaam bent waar het gaat om veiligheid – dus de zorg, de politie, justitie, enzovoorts – dan doe je je best om de privacy van mensen te waarborgen en niet stiekem een minidictatuurtje te vestigen waarin je mensen onderdrukt. Zo haal je de scherpe kantjes daar wel degelijk vanaf. 

*

Natuurlijk, uiteindelijk, op lange termijn, gaat dit niet helpen. Die dodendans kunnen we trager dansen, sierlijker, gracieuzer, maar het blijft een dodendans. Hét voorbeeld is momenteel China. We kunnen in West-Europa nog zo verstandig met technologie omgaan, en bijvoorbeeld menselijke klonen verbieden, en we kunnen hier nog zo privacy respecteren en daar hele referenda over houden – in China dendert het drie keer zo hard door. Er worden daar zeer vergaande biologische experimenten gehouden en van privacy heeft de staat daar nog nooit gehoord. Wij remmen hier beide kanten van die dodendans wat af – zowel de risico’s als de controle reguleren we – elders worden ze juist opgepompt en gaat de dodendans des te woester door. 

Dat kunnen we niet tegenhouden. Als we dat proberen tegen te houden, geven we de dodendans alleen maar een impuls. Welke maatregel je ook neemt, het blijft altijd een menselijke tool, een soort techniek, die kan weer worden misbruikt en die in de fout kan gaan. En je kunt dat zo verstandig mogelijk doen en dat is wel degelijk nuttig – dat is je roeping in deze tijd, zo liefdevol en opbouwend mogelijk de techniek verder ontwikkelen en de veiligheid garanderen – maar het leven is fundamenteel kwetsbaar, wij zijn fundamenteel beperkt, en de dodendans gaat door. De risico’s blijven toenemen, evenals de controle. We kunnen het afremmen, maar niet stoppen. 

En waar dat op uitloopt, weet niemand. Of nu uiteindelijk de risico’s het ‘winnen’ en dat er grote rampen aankomen, of dat de controle de overhand krijgt en dat we in semi-dictaturen belanden – wat momenteel de trend is – uiteindelijk weet ik het niet. Het enige wat ik weet is: we hebben weinig invloed op hoe de geschiedenis zich voltrekt, wat ons als mensen te doen staat is zo zorgvuldig mogelijk te leven, met respect, liefdevol. Wat er ook gebeurt, laten we waardig leven, wie ons nabij is recht doen, en in welke omstandigheden dan ook, kiezen voor het goede. 

Zet niet al je kaarten op technologische ontwikkeling of juist op de veiligheidsmaatregelen. Besef dat die fundamenteel beperkt zijn. Daar moeten we het niet verwachten. Die verdienen niet je volledige toewijding. Het enige wat je volledige toewijding verdient is, uiteindelijk, de liefde.