Wat is verzoening-door-voldoening? Ik citeer Tim Keller, een populaire predikant uit New York en een van de gematigde aanhangers van dit model:

“Het evangelie is het goede nieuws dat wij verlost of gered zijn. En waarvan zijn we dan verlost? En uit welk gevaar zijn we gered? …van het komende oordeel [coming wrath] aan het einde van de tijd. Dit oordeel [wrath] is echter geen onpersoonlijke kracht – het is Góds toorn [wrath]. We zijn de band met God kwijtgeraakt; onze relatie met hem is verbroken.”

Niet zozeer het kwaad, maar Gods woede, dát is ons grote probleem waarvan we moeten worden gered. Dat kunnen we niet zelf, maar de Christus beschermt ons als een hitteschild tegen die boosheid, en daarom kunnen wij toch nog eeuwig leven krijgen. In de woorden van Keller:

“Toen de tijd vervuld was, onderging Jezus aan het kruis in onze plaats toch de afwijzing en het oordeel [rejection and condemnation] die wij verdienen, zodat wij de zegen en de aanvaarding kunnen ontvangen die hij verdiende, als we in hem geloven.”

Hier zijn nogal wat vragen bij te stellen, die elk op zich al behoorlijk ingrijpend zijn, maar bij elkaar desastreus uitpakken en steeds meer mensen doen afkeren van verzoening-door-voldoening. Ik noem hieronder 29 vragen die ik vind in mijn inbox, vrijwel letterlijk in deze verwoordingen, en evenzeer bij de grote theologen. Want álle grote theologen hebben de afgelopen eeuw fundamentele kritiek gehad op verzoening-door-voldoening en nemen er, elk in eigen mate, afstand van.

Deze kritiek is zelfs zo’n leidraad in de recente theologie en zo’n cliché in de actuele dogmatieken, dat mijn boek Het vergeten evangelie regelmatig tot de verzuchting leidde waarom ik het bijbelse evangelie nog ‘vergeten’ noem. Goed punt, maar wie op de Biblebelt een kerk bezoekt, komt in een andere wereld. En 10 tot 15 procent van de bijbelgetrouwe christenen gelooft wereldwijd toch nog steeds in verzoening-door-voldoening en weet zelden hoeveel andere opties er binnen de orthodoxie zijn. Daarom ga ik toch het gesprek aan. Want zij kunnen meer vrijheid ervaren, hun geloof verdiepen en hun relatie met God verrijken. En dat proces begint met het stellen van goede vragen:

1. Anselmus van Canterbury ontwikkelde de vroegste versie van verzoening-door-voldoening in de 11^de eeuw en Johannes Calvijn ontwikkelde die pas in de 16^de eeuw door tot een versie die hedendaagse christenen onderschrijven. Als dit model werkelijk bijbels is, waarom is het dan niet veel eerder ontwikkeld en dominant geworden in de kerkgeschiedenis?

2. Als verzoening-door-voldoening de kern van het evangelie is, waarom is er geen enkele Bijbeltekst waar het ondubbelzinnig geleerd wordt, maar moet je het globaal reconstrueren uit de combinatie van een tiental passages?

3. En wat doe je met de vele teksten waarin de Bijbel duidelijk wél een samenvatting biedt, maar die dan Jezus als Heer en Koning typeren? Waarom integreert verzoening-door-voldoening bijvoorbeeld de koninkrijksmetafoor niet, die echter centraal staat in Jezus’ eigen begrip van zijn roeping?

4. Als het allemaal om dat ene offer aan het kruis gaat, wat doet de rest van Jezus’ leven er nog toe? Zijn geboorte, zijn doop, zijn onderwijs, zijn wonderen, zijn opstanding – en de hele geschiedenis van Israël bovendien – is dat allemaal niet meer dan een opmaat zonder eigen reddende betekenis?

5. Jezus zou de straf die allen verdienen cumulatief hebben ondergaan. Maar hoe kan zijn menselijke natuur urenlang talloze eeuwen van kwaad van miljarden mensen dragen, dat henzelf vaak al in enige seconden vernietigde?

6. En hoe kan enkele uren marteling ooit opwegen tegen al dat lijden? Waarom zou dat als afdoende tellen? De ‘som’ klopt toch niet?

7. Hoe kan het leed van een mens, de zoon van God nog wel, onze schuld vergoeden? Vergroot deze misdaad niet eerder onze schuld? Als Jezus werkelijk alle menselijke schuld onterecht droeg, dan verdubbelde onze schuld toen toch juist?

8. Vergelding werkt zelden voor daders, en slachtoffers hebben er vaak een afkeer van: ze verlangen genezing en vergeving, voor henzelf én de daders. Schiet de specifieke, retributieve rechtstheorie die verzoening-door-voldoening veronderstelt, niet volledig tekort bij diep leed en verergert die dat niet vaak zelfs?

9. Verzoening-door-voldoening behandelt onze schuld jegens God. Maar er zijn ook misdaden begaan jegens zijn schepping, de natuur, mensen. God kan toch niet zomaar bepalen dat deze schuld ook voldaan of vergeten is? Daar moeten wij toch in gekend worden? En als slachtoffers daarin niet gekend worden, wordt hen dan niet opnieuw geweld aangedaan?

10. Veel leed dat ons overkomt kan onmogelijk persoonlijke schuld worden genoemd – zoals de meeste aanvallen van dieren, ziektes en natuurrampen, maar ook het demonische kwaad en meer structurele, systemische kwaad. Hoe kan Jezus’ dood dat ooit vergoeden? Verzoening-door-voldoening, die alleen kan verzoenen door voldoening, vergeet toch die vormen van kwaad? Waar is in deze theorie de redding van structureel kwaad, de rampen die ons treffen en de Satan?

11. Gaat verzoening-door-voldoening wel over de concrete problemen die ik ervaar? Wordt hier mij niet eerst een probleem ‘aangepraat’, namelijk dat God boos op mij is, en alleen daarvoor vervolgens een oplossing gepresenteerd dat dan ‘goed nieuws’ moet zijn?

12. Als de kruisiging er vooral voor is dat God ons kan vergeven, wat is dat dan nog meer dan het op aarde ‘uitspelen’ van een innerlijk probleem van God? 

13. Een rechterlijke uitspraak geldt, of je daar nu in gelooft of niet. Waarom is er dan geloof nodig om Christus’ rechtvaardigheid op mensen overgeheveld te krijgen? Waarom een voorwaarde en waarom specifiek die?

14. Hoe kan Jezus’ rechtvaardigheid echt overgedragen worden op anderen? Dat kan wel zo gerekend worden, ‘alsof’ het zo is, maar hoe kan dat echt zo zijn? Houdt God zichzelf dan niet voor de gek, als hij net doet alsof wij rechtvaardig zijn, terwijl het eigenlijk Christus is? 

15. Is het niet een diepe belediging voor de slachtoffers, dat de daders nu aan hun straf ontkomen, omdat Jezus die wel voor hen draagt? 

16. En houdt God dan wel van mij, als hij eigenlijk Christus ziet in onze plaats? Wie ziet God dan en van wie houdt hij, als wij geheel bevlekt zijn met zonden, maar die zonden volledig bedekt zijn met Jezus’ bloed?

17. Vergeving is per definitie afzien van betaling en vergelding. Als Jezus de schuld betaalt en de straf draagt, waarom heet het dan ‘vergeving’ wat God doet? Hij hoeft dan toch juist níet meer te vergeven, omdat het al voldaan is?

18. De hele Bijbel door vergeeft God zonder offers en betaling, en hij zegt expliciet dat hij geen offers nodig heeft. Ook Jezus, de ultieme openbaring van Gods karakter, bood vrijuit vergeving aan. Waarom in verzoening-door-voldoening dan niet?

19. In de Bijbel zijn offers een dankbetuiging aan God en een bewijs van een gelovig hart. Ze laten zien dat je berouw serieus is; het is je wat waard. In de heidense offercultus zijn ze echter bedoeld om de goden op andere gedachten te brengen – lijkt verzoening-door-voldoening daar niet verdacht veel op?

20. Waarom heeft een ware God eigenlijk offers nodig? Waarom zou hij niet zijn eigen toorn kunnen stillen en ons vergeven? Op hun beste momenten kunnen mensen vergeven, waarom God niet?

21. Als God moet voldoen aan een rechtseis en niet ‘zomaar’ kan vergeven, moet hij dan niet gehoorzamen aan iets boven hem? Is hij dan wel echt soeverein God?

22. Is verzoening-door-voldoening dus niet veel te veel “naar de mens”, omdat het onverbiddelijk recht en betaling eist? Is niet juist vrije vergeving, dus het afzien van betaling, de “ergernis van het kruis”?

23. En is deze leer niet veel te kwetsbaar voor misbruik door de machtigen, omdat deze hen vrijpleit van persoonlijke schuld, zonder hun machtsstructuren te bevragen? Is het daarom niet ook verdacht dat deze leer juist opkwam toen de kerk stevig in het zadel zat en begon te vrezen die positie te verliezen?

24. Als God iets nodig heeft – en dan zeker de dood van zijn zoon ten einde te kunnen vergeven – hoe kun je hem dan God noemen, laat staan een heilige God?

25. Hoe moet ik het me eigenlijk voorstellen dat God vergevingsgezinder wordt door de dood van zijn zoon? Iedereen wordt daar toch juist wraakzuchtiger van?

26. Als het “Góds toorn” is waarvan wij “moeten worden verlost”, zoals bijvoorbeeld Keller stelt, worden wij dan niet in wezen gered van God? En wat is er goed nieuws aan, als wij dus uiteindelijk welkom zijn in dezelfde handen, als waaruit we eerst moesten worden gered?

27. Als Jezus echt de ultieme openbaring van God is, en als hij zelf nooit iemand straft of laat betalen, waarom wordt God vervolgens wel zo voorgesteld? Jezus past alleen restoratief recht toe, waarom God dan opeens alleen retributief?

28. Hoe kan Gods heiligheid een belemmering voor hem zijn om met zondaars om te gaan, als het juist zo typerend voor zijn zoon en beeld Jezus is, dat hij volop met zondaars at? 

29. Worden Jezus en God niet van elkaar gescheiden, als de een aan de ander iets moet betalen en zelfs door diegene “verlaten” wordt? Dat kan toch niet kloppen met de orthodoxe visie op de Drie-eenheid? 

Niet al deze vragen raken alle varianten van verzoening-door-voldoening evenzeer. Het model van Anselmus in zijn Cur Deus homo vermijdt minstens de helft van deze kritiek. Calvijn en veel hedendaagse reformatorische versies minder. Al deze vragen kom ik tegen – in de praktijk, tijdens gesprekken, bij de grote theologen – maar vraag 20 het meest. Als wij ‘gewoon’ kunnen vergeven, waarom moet God dan betaald worden, waarom heeft hij dat nodig, en dan nog wel in de vorm van de dood van zijn geliefde zoon? Hoe kan zoiets verschrikkelijks je vergevingsgezinder maken? Waarom zou God iets niet kunnen, wat wij wel regelmatig doen: zijn eigen toorn stillen? Waarom zouGod niet van zichzelf al vergevingsgezind zijn? 

Ik heb vaak gezien dat alleen al deze ene vraag als breekijzer functioneert en het begin van een doorbraak wordt. De diepste pijn van verzoening-door-voldoening is namelijk het onbijbelse godsbeeld dat er vaak aan verbonden is en waar verrassend weinig rekenschap van wordt gegeven, ook door de meer gematigde aanhangers.

Bij mijn medegelovigen op de Biblebelt is verzoening-door-voldoening echter meestal nog een sine qua non. Weinigen zijn er trots op, maar ‘hier moeten we het mee doen’ – en dan moeten we er maar niet te veel over nadenken. Het enige wat dan nodig is, is wél het gesprek openen en laten zien dat er veel meer manieren zijn om over de betekenis van Christus’ dood en opstanding na te denken. Sterker nog, de meeste orthodoxe christenen geloven verzoening-door-voldoening allerminst en deze groep groeit hard. Omdat door internet er steeds minder verborgen kan blijven en de traditionele reformatorische ‘influencers’ aan invloed verliezen, laten gewone gelovigen steeds vaker verzoening-door-voldoening los en ontdekken het evangelie van de Bijbel.