Er lijkt een soort scenario te zijn voor hoe leiders vallen en terugkeren, die bij niet-religieuzen ongeveer hetzelfde verloopt als bij religieuzen. Een ceo, een burgemeester en een acteur vallen en keren terug op vergelijkbare manieren als een priester, imam of voorganger. Dit voltrekt zich in zeven fases: 

1. Er gaan binnen de gemeenschap geruchten over het wangedrag van een leider, maar diegene organiseert persoonlijke ontmoetingen en slaagt erin de geruchten voorlopig in te dammen.

2. De geruchten bereiken andere leiders binnen de gemeenschap, zij spreken met de aangeklaagde, die ontkent en de leiders besluiten tot enkele symbolische maatregelen.

3. Mensen van buiten de gemeenschap gaan over de geruchten spreken en daarover publiceren, waarna de leiders in een verklaring alles ontkennen en hun symbolische maatregelen prijzen.

4. Er volgen meer bewijzen, het is uiteindelijk niet meer te ontkennen en de gemeenschap komt met een verklaring van schuld, waarna de aangeklaagde op non-actief wordt gesteld.

5. De aangeklaagde leider blijft enkele jaren in de luwte, maar werkt in stilte aan een comeback. Hij voert intussen gesprekken met bevriende leiders, verzamelt een nieuwe kring getrouwen om zich heen en richt een nieuwe organisatie op.

6. De aangeklaagde geeft een interview aan een min of meer bevriend medium, waarin hij of zij met veel religieuze taal gedeelte schuld belijdt, zijn of haar betrouwbaarheid probeert aan te tonen en de nieuwe plannen aankondigt.

7. De aangeklaagde leider keert terug in zijn of haar oude rol, in een andere, kleinere gemeenschap.

Een voorbeeld van dit proces is Bert de Haan, leider van een van de grootste kerken van Nederland, bijna tweeduizend mensen kwamen elke zondag luisteren naar zijn preken van driekwartier. In een beruchte preek verklaarde hij letterlijk: “Sommige mensen hebben een probleem met mij. Dat kan. Maar zij hebben dan een probleem met God. Want ik ben hier door God geplaatst.”

Volgens de mensen die hem hebben afgezet, ging hij op dat moment al vreemd met zijn secretaresse, wat echter pas na drie jaar werd ontdekt. Na enkele jaren stilte, heeft hij inmiddels een nieuw kerkje opgericht. In zijn comeback-interview verklaart hij: “Ik voelde me vaak de minste. Dat heeft te maken met een diep minderwaardigheidscomplex dat ik in m’n jeugd heb opgelopen. Ik had het idee dat ik niet goed genoeg was. Dat ik er niet mocht zijn. Dat draag je in je latere leven toch mee. Je kunt dan ook twee dingen doen. Je kunt je terugtrekken met je minderwaardigheidscomplex. Of harder werken. Ik zei onbewust: ik ga nog harder m’n best doen.”

Zijn affaire verklaarde hij zo: “Ons huwelijk ging moeizaam, we waren elkaar kwijtgeraakt en we misten het vermogen elkaar te hervinden. Een vreselijke en keiharde conclusie met een diep besef van falen hebben mijn hart verscheurd… Te ver weg zijn van thuisfront en te veel in het werk verstrengeld raken, hebben veroorzaakt dat ik te weinig aandacht besteedde aan mijn huwelijk. En daar is het misgegaan. Ik heb te weinig tijd en aandacht besteed aan m’n huwelijk en gezin. Persoonlijk achterstallig onderhoud heeft mijn huwelijk doen stranden.” 

Mattheus van der Steen is in Nederland de charismatisch-christelijke leider die het meest in verband met manipulatie wordt genoemd. Diverse websites en kranten hebben reeksen artikelen aan de zaken rondom zijn persoon gewijd, het meest spraakmakend het blog Goedgelovig en het magazine De Correspondent. 

Twee zaken springen eruit. Een jaar of tien geleden begon er opeens regelmatig op het podium iets uit de bijbel van Van der Steen te dwarrelen, wat hij zelf “goudstof” noemde en “een wonder van God”. Dat was in die tijd een internationaal fenomeen: voor zover ik kan nagaan begon het bij een aantal hindoepriesters en werd het snel overgenomen door charismatisch-christelijke leiders en vlak daarop volgde Van der Steen. Onderzoek met een beëdigd juwelier door Goedgelovig wees uit dat het ging om kopervijzel, waardoor je gaat vermoeden dat Van der Steen zelf regelmatig een koperen leidingbuis afvijlde en het resultaat in zijn bijbeltje schoof om wat wonderen te arrangeren. 

Rond diezelfde tijd speelde werd Lisa (een schuilnaam) misbruikt door een van de jeugdleiders en voorgangers in Van der Steens kerk, House of Heroes. De Correspondent onthulde dat Van der Steen grote druk op Lisa had uitgeoefend om geen aangifte te doen. Hoewel zij tiener was tijdens het misbruik, wilde hij het bovendien als een gelijkwaardige affaire behandelen. De comeback-strategie van Van der Steen lijkt te zijn dat hij regelmatig de naam van zijn organisaties verandert, nieuwe organisaties opricht en voornamelijk in het buitenland optreedt, waar zijn naam minder belast is; als je online in het Engels of Spaans op hem zoekt, vind je vooral spectaculaire verhalen. Ook stuurt hij zo nu en dan persberichten en verklaringen naar kranten om zijn naam te zuiveren.

Mark Driscoll was een van de beroemdste Amerikaanse voorgangers, die opgroeide in een nogal ruige buurt, in de familie vol – in zijn bewoordingen – “onopgeleide alcoholisten, gestoorden en vrouwenmishandelaars”. Hij leidde een immens succesvolle megachurch, vooral gericht op jongemannen, maar werd ontslagen omdat hij als leider geen kritiek tolereerde, vreselijk op medewerkers kon schelden en op diverse manieren fraudeerde. Het verhaal is uitvoerig gedocumenteerd in de veelgeprezen podcast The Rise and Fall of Marshill.

In zijn comeback-interview verklaarde hij dat destijds “God tegen mij zei dat ik zelf ontslag moest nemen, omdat er een val was geplaatst”. Hij gaf toe dat hij fouten had gemaakt en verklaarde die als volgt: “Ik ging te snel. Ik had langer moeten wachten. Mijn karakter liep niet in lijn met mijn talenten en ik begon te jong.” Hij verwijt zichzelf “een gebrek aan genade en empathie” en “ik had meer aandacht moeten geven aan mijn emotionele gezondheid en de bitterheid in mijn eigen ziel, zodat er geen woede of pijn of zelfverdediging was die eigenlijk mij dreef”. Hij is inmiddels in fase 7 beland en leidt een nieuwe kerk.

In het comeback-interview (stap 6) gebruikt de gevallen leider diverse religieuze argumenten waarom de mensen hem of haar weer moeten accepteren. Deze komen vaak neer op dat diegene recht heeft op vergeving en een tweede (of derde of vierde) kans. Dat is maar de vraag. De slachtoffers zouden die leider kunnen vergeven en toch vinden dat diegene niet meer geschikt is, of nooit is geweest, voor die positie. Een tweede of zoveelste kans gunnen, kan ook betekenen dat de gevallen religieuze leider voortaan gewoon autoverkoper of makelaar wordt. Vooral ook omdat na stap 7 in veel gevallen na een paar jaar weer stap 1 volgt.