Ik begrijp nog steeds niet hoe ik zo dom kon zijn. Het leek zo’n eerlijke meid. Ik zat er behoorlijk doorheen toen, mijn baan was vreselijk. Maar ze gaf me opeens onwijs veel aandacht, veel meer dan mijn oude vriendinnen. Dus toen ze voorstelde er een weekje tussenuit te gaan – natuurlijk! Maar toen we daar waren, trok ze steeds haar eigen plan, opeens leek ze me vergeten. Het was alsof ik in mijn eentje op vakantie was. En er was steeds ‘iets’ met haar rekening. Eerst had ik niets door, ik vergoelijkte alles, maar natuurlijk heb ik nooit wat teruggezien…”
Manipulatie is dat iemand met mooie praatjes over je grenzen gaat en je meer laat doen dan je eigenlijk wil. Je wordt op de een of andere manier uitgebuit. Dat kan heel subtiel gaan tot heel grof. Het kan op je werk plaatsvinden, in liefdesrelaties, in families, in de kerk. Maar hoe divers ook, ik heb honderden verhalen over manipulatie gehoord en daarin vallen toch allerlei patronen op. Vaak gaat het ongeveer zo…
Vast in de strik
Het begint ermee dat je een onzekere tijd doormaakt. In het voorbeeld hierboven is dat een baan die niet lekker loopt. Of je bent net verhuisd, gestopt met een opleiding, een relatie is stuk. Als ik één ding over manipulatie heb geleerd, is dat iedereen het kan gebeuren. Sommige mensen lijken er wel gevoeliger voor, maar niemand is immuun. Want we maken allemaal wel onzekere, ‘wiebelige’ periodes door. En dan zoek je naar een oplossing.
Prompt ontmoet je een soort ‘redder’, iemand die zo’n oplossing lijkt te bieden, in het voorbeeld die nieuwe vriendin. Bij religieuze vormen van manipulatie kan het een soort evangelist zijn. Of je leest over een ‘persoonlijkheidstraining’ en je ontdekt pas later dat het van Scientology is. In elk geval, die persoon lijkt je te begrijpen en je denkt: misschien is dit wel wat, laat ik het proberen…
En je duikt erin. Je contact met die nieuwe ‘redder’ wordt steeds intensiever. Vaak leer je ook allerlei vrienden en vriendinnen van diegene kennen. Als het om een geloof gaat, word je onderdeel van een nieuwe gemeenschap. Je voelt je geliefd en denkt: ja, dit is het echt, ik heb het gevonden, waar ik eigenlijk al mijn hele leven naar zoek! Je voelt je helemaal in de wolken. Het lijkt wel alsof de hemel echt op aarde kan bestaan.
Maar… tegelijk verdwijnen oude contacten. Dat gaat vaak subtiel. Je hebt het gewoon te druk met die nieuwe ‘redder’, je avonden zitten vol, je vergeet je familie en oude vrienden een beetje. Soms wordt er ook druk op gelegd. Manipulatieve geliefden doen vaak heel jaloers en kunnen zelfs contact met anderen verbieden. Allerlei groepen, bijvoorbeeld van antivaxxers, doen zo negatief over anderen, dat je die misschien wel gevaarlijk of gek gaat vinden.
Zo komen ook de eerste teleurstellingen. Je merkt dat het toch niet allemaal zo fantastisch is als het eerst leek. Er wordt gesjoemeld met geld. Je moet je veel te sexy of juist slonzig kleden. Er zijn nare woede-uitbarstingen. Mensen waarschuwen je. Als je googelt, vind je verdachte verhalen. Maar als je erover begint, wordt het weggewimpeld. Je ziet het nog niet goed, wordt er gezegd, je bent nog een beginneling! En je praat het voor jezelf goed. En wat moet je ook? Je bent geïsoleerder geraakt, je voelt je er alleen voor staan, waar zou je naartoe? Deze manipulatieve relatie of groep is alles wat je hebt, lijkt het, en je durft niet weg.
Hopelijk komt het dan tot een uitbarsting. Hopelijk, want sommigen blijven hangen in die teleurstellingen en hakken nooit een knoop door. Maar veel anderen ervaren te grote misstanden en kunnen dat niet meer rijmen. Dit is helemaal niet de hemel op aarde. Er zijn leugens verteld, ik ben erin geluisd, ik moet weg hier! En vaak lukt dat ook. Je breekt met wie manipuleert en diens omgeving en hernieuwt weer je oude contacten, die je vaak met open armen weer ontvangen, hoewel er vast ook een paar stevige gesprekken nodig zijn…
Kritiek vermijden
Toen de pandemie begon, ontdekten we algauw allerlei kritische forums. Ik had nooit over vaccinaties nagedacht, maar opeens besefte ik: wat eng eigenlijk, iets in jezelf laten spuiten. We kregen allerlei nieuwe vrienden die hetzelfde vonden. B. was de leidster, dat ontkenden we wel, maar zij kwam altijd met de nieuwe inzichten, de plannen, de regels uiteindelijk ook. Mijn familie heeft het vreselijk met me te stellen gehad. Elke keer als ik mijn zusje sprak, begon ik er weer over: je moet je kinderen niet laten vaccineren, je vermoordt ze! Mijn man en ik kwamen steeds meer op een eilandje. Ik merkte ook dat B. zelf grote problemen had. Ze beweerde dat ze alles uit liefde deed, maar ze werd steeds achterdochtiger. Misschien had ze smetvrees? We hadden bijna ons huis verkocht om in een woongroep met haar te gaan wonen, maar op het laatst hebben we ons teruggetrokken. Daar ben ik zo blij mee. Met mijn broer is het nog heel moeizaam, maar mijn zusje zie ik weer, ze doet haar best mij te vergeven…
Hoe herken je iemand die manipuleert? Net als B. geven ze vaak veel aandacht en zijn ze heel idealistisch. Ze kunnen goed praten en komen visionair over. Ze hebben stevige meningen over ‘de maatschappij’ en hoe het eigenlijk zou moeten. Mensen die manipuleren doen vaak net alsof ze bijzondere kennis hebben, unieke inzichten, misschien wel van God. Ze hebben iets ontdekt, dat moet jij echt weten – dán word je gelukkig. Maar als je dat niet doet, gebeuren er vreselijke dingen natuurlijk. En daarvoor moet je wel wat terug doen. En niet te veel vragen stellen.
Misschien is dat wel het belangrijkste kenmerk: het ontmoedigen van kritiek en controle. Mensen die manipuleren leven namelijk op te grote voet. Ze beweren dingen die ze niet waar kunnen maken. Dat houden ze niet lang vol, tenzij je het niet zo snel gaat controleren. Misschien komt het gewoon niet in je op. Misschien heb je stukje bij beetje je oude contacten verloren. Misschien heb je verhalen gehoord over mensen die eerder kritisch waren en daar ging het héél slecht mee… Misschien denk je dat alle kritiek van de duivel is. In elk geval is dit de grote boodschap van wie manipuleert: je moet bij mij zijn, nergens anders.
En dat gebeurt ook onder christenen, zoals je al in een paar voorbeelden merkte. Ook christelijke leiders kunnen net doen alsof ze iets bijzonders van God weten en dan hun volgelingen grote beloftes doen, maar tegelijk angst aanjagen, ze isoleren en geen kritiek kan hebben. En altijd met de vroomste woorden en de Bijbel in de hand. Dat maakt het zo verwarrend. Het klinkt allemaal zo mooi en bekend, en je kunt het niet precies aanwijzen, maar ergens klopt het toch niet…
Genezen van manipulatie
Gelukkig kun je hiervan loskomen, hoewel het lang kan duren en misschien nooit helemaal af is. Een belangrijke zoektocht is naar nieuwe overtuigingen. Je hebt van alles geloofd wat de manipulator beweerde, maar wat nu? Het helpt hierbij om veel te praten met anders-denkenden en, als dat bij je past, lekker veel ‘gekke’ boeken te lezen. Let erop dat je niet in nieuwe praatjes trapt. Veel mensen die zijn gemanipuleerd, blijven hier gevoelig voor en zoeken snel een nieuwe oplossing voor hun twijfels.
Leer daarom gezond rouwen. Manipulators beloven vaak een quick fix, een snelle oplossing. Als je hen maar volgt, komt het goed. Genezen betekent op een andere manier omgaan met je teleurstellingen en je pijn. Je moet gaan beseffen dat sommige problemen blijven of heel traag veranderen. Je leert aanvaarden dat sommigen dingen gewoon kapot zijn.
Het helpt, ten slotte, ook om eigenwijzer te worden. Dat vinden manipulators zo ongeveer het engste wat er is: dat je tegen hen in durft te gaan en twijfelt aan hun ideeën en hun nut. Daarom houden ze je klein en volgzaam. Herstel betekent vaak dat je weer je eigen kracht gaat ontdekken en hoeveel je wél kunt. Ga lekker shoppen en kies kleren die jij leuk vindt. Kijk films die jij helemaal zelf wilt kijken. Ga om met de mensen die jou respecteren. Begin een hobby waarbij je je prettig en relaxed voelt. Vaak duurt het jaren, maar beetje bij beetje zul je merken dat je steeds minder aan die nare tijd denkt en dat je meer op je eigen kracht durft te vertrouwen.
D. had het steeds over de eindtijd. Toen corona kwam, was het zover, dacht hij. We zijn nu een paar jaar verder en er is geen Opname geweest hoor… Maar jam vragen, daar was hij niet van gediend, dat voelde je. Eén keertje durfde iemand het en hij ontplofte. Mijn vriend kreeg een andere baan en we wilden verhuizen, opgelucht, maar opeens had hij een visioen gehad dat we niet weg mochten! Toen wist ik het zeker dat hij alles zelf verzon. Het gaat nu beter met ons. We hebben een paar oude vriendschappen opgehaald, dat was heel fijn. De Bijbel lezen vind ik nog steeds lastig, maar ik lees hem wel heel anders, veel vrijer…
Wat kun je als buitenstaander doen?
- Blijf contact houden en benadruk dat de ander altijd welkom blijft. Als contact lastig is, zorg dat die ander in elk geval je gegevens heeft en je zou kunnen bereiken.
- Praat ook over koetjes en kalfjes. Je mag best wel eens pittig zijn en jouw visie vertellen, maar wees geduldig en voorzichtig.
- Luister en veroordeel niet. De ander heeft er waarschijnlijk meer over nagedacht dan jij. Vermijd discussies. De ander is niet dom of slecht.
- Zet geen druk. Beschuldig niet. Wees vooral terughoudend met woede. Je verdriet uiten is vaak effectiever.
- Schakel in zware gevallen de instanties in. Leg intussen een dossier aan: bewaar appjes en mailtjes. Spreek eventueel een noodcode af: een signaal dat iemand kan geven als het te erg wordt.
- Beloof geen geheimhouding, maar alleen uiterste zorgvuldigheid. Geheimhouding trekt je mee in de machtspelletjes waarin die ander verstrikt zit.
Manipuleert jouw voorganger of dominee?
Hieronder een paar kenmerken van ongezonde religieuze groepen. Hiermee kun je niet iets bewijzen, maar als je een of meer vinkjes zet, is dat wel een aanwijzing.
❏ Ik moet per se naar de bijeenkomsten komen.
❏ We hebben een eigen taaltje hier dat buitenstaanders niet snel begrijpen.
❏ Kritiek op de voorganger of dominee is lastig.
❏ Als je niet financieel bijdraagt, heb je een probleem.
❏ Mensen buiten deze gemeenschap worden negatief beoordeeld.
❏ Als je niet precies gelooft wat wij geloven, gebeuren je de nare dingen.