Een samenvatting van de term ‘expertval’ en het STRIK-model, die centraal staan in mijn nieuwe boek Reli Detox.

Het STRIK-model

Mijn analyse van manipulatieve systemen en de expertval kun je samenvatten met de afkorting STRIK: Specialist, Truc, Ramp, Inspanning en Kader. Er wordt een valstrik gelegd, die zich aanlokkelijk presenteert als een strik om een cadeautje. In de kern zet iemand alles wat een mens maar kan motiveren in om diegene aan zich te binden en zo de eigen doelen te halen. Deze specialist presenteert zich als iemand met unieke kennis, een makelaar van God, een medium voor de grote geheimen. Hij of zij bezit immers een unieke truc, een wondermiddel om de immense ramp af te wendendie jou elk moment kan treffen: het lokmiddel en het dreigement.

Tot dit punt is het nog gewoon een spectaculair verhaal van iemand dat je toevallig tegenkomt. Voor echte manipulatie is meer nodig: een langdurige, intensieve band. Je krijgt daarom alleen toestemming tot de genoemde ‘truc’, het wondermiddel, als je voldoet aan de verplichting tot inspanning en bijvoorbeeld aan de expert genoeg geld, aandacht en status geeft. Maar omdat hij of zij overdreven diagnoses stelt en onhoudbare beloftes doet, moet diegene wel een kaderstellen: alternatieven buiten houden en kritiek verdacht maken.

Gewone experts komen niet verder dan ‘str’ of ‘stri’: zij zien zichzelf als een specialist, die inderdaad een oplossing (truc) leveren voor een probleem (ramp), waarvoor je wellicht ook wel een inspanning moet leveren. Dat is nog geen STRIK. Voor manipulatie zijn grote letters nodig – het is een unieke Specialist, met een fantastische Truc tegen een verschrikkelijke Ramp – en daar moet je serieuze Inspanning voor verrichten. Maar vooral is de STRIK pas af met de K, want manipulatie overleeft alleen als de blik naar buiten wordt verduisterd en er een Kader wordt gesteld tegen kritische vragen.

De expertval

Ik ga ervan uit dat verreweg de meeste deskundigen betrouwbaar zijn. Maar ook de beste, die helemaal oprecht en eerlijk is, kan alleen oplossingen verkopen voor problemen die klanten zelf ervaren. Dat kunnen echte, serieuze problemen zijn. De meeste klanten kunnen dat niet controleren, niet echt tenminste. Je moet dus de deskundigen aan wie je advies of hulp vraagt, vertrouwen. Bijna blind vertrouwen. Je kunt niet alles controleren, dat zou een dagtaak zijn. En je koopt nu juist diensten en producten van anderen omdat je het niet zelf wilt of kunt doen. Vertrouwen is daarbij het betaalmiddel.

Daar zit het ‘lek’ van elke deskundigheid. Vertrouwen is alles. Dat zul je zelf ook hebben meegemaakt, als jij in de rol van deskundige zat. Mensen vragen door, je voelt je gewantrouwd, je denkt: maar ik heb écht het beste met je voor, vertrouw me nou… Die ander heeft een kennisachterstand ten opzichte van jou, jij weet er meer van, alleen kun je dat nooit echt duidelijk maken.

Deze spanning is normaal en herkenbaar voor iedereen, maar er is een omslagpunt waarbij een expert een expertval gaat ontwikkelen. Waar ligt dat punt? Het grijze gebied is betreden als de expert gaat beweren dat er voor iemand persoonlijk een grote ramp nadert en dat hij of zij persoonlijk nodig is om dat te voorkomen. Of de keerzijde, de expert belooft iets heel prettigs voor de ander en stelt zichzelf voor als sleutelfiguur tot dat heil. De expertval leeft van grote woorden. Het gaat om een heel grote ramp, een wereldramp misschien wel, iets met dood en verderf. En het heil dat wordt beloofd is ook fantastisch. En religies zijn nu eenmaal gespecialiseerd in grote woorden, dat is hun taak, om mensen te begeleiden in de grote woorden die we nu eenmaal hebben. Maar dat maakt ze ook bij uitstek kwetsbaar voor manipulatie. Het zijn de mooiste dingen van het leven die kunnen omslaan tot de lelijkste.

Het grijze gebied is voorbij en de expertval is duidelijk ingezet als de deskundige zich als de onvermijdelijke sleutelfiguur presenteert: de enige die jouw immense probleem kan oplossen. Geen second opinions, geen kritiek. Het ingewikkelde is dat een deskundige het meestal ook gewoon echt beter weet en enige frustratie is wel begrijpelijk als de ander je adviezen niet zomaar overneemt. Maar Jansen Steur verhief zijn stem, begon te intimideren – de koffiekopjes vlogen door de spreekkamer. Want als de kritiek te lang zou aanhouden, zou hij door de mand vallen, zijn baan verliezen en daarmee alles kwijt zijn.

Er zijn talloze strategieën om ontmaskering te voorkomen, die allemaal ook in religieuze contexten voorkomen. Een automonteur kan bijvoorbeeld een sterk wij-zij-gevoel creëren: alle garagehouders zijn criminelen, alleen hier krijg je waar voor je centen. Ze kan een hoge mate van autoriteit claimen, door allerlei certificaten op te hangen, prijzen te tonen en bijzondere leermeesters aan te halen. Wie met haar in zee gaat, zit goed en hoeft niet verder te zoeken.

Een gezonde expert verkoopt expertise. Daar is niets mis mee. De expertval is ingetreden als er alleen schijnexpertise wordt verkocht. Het alarm gaat af als de expert zichzelf als de enige oplossing voor jouw immense probleem gaat profileren. En het bewijs dat er inderdaad sprake is van de expertval, is als deze persoon niet met kritiek, vragen en second opinions kan omgaan en deze vermijdt of overbluft.