Wat is religieuze manipulatie en heb jij daar zelf iets van meegemaakt of zie je het in je omgeving? Begeleid je misschien iemand die daarmee te maken heeft? Daarover gaat mijn nieuwste boek, Reli detox.

Manipulatie heeft nogal wat vormen en is niet altijd makkelijk te herkennen. Dat kan ook niet anders, want als er ondubbelzinnige kenmerken zouden zijn, zouden niet zo veel mensen erin trappen.

Er is momenteel weer veel aandacht voor sektes, je kunt daar allerlei podcasts over vinden – de Volkskrant heeft bijvoorbeeld Als een god over een kungfu-docent – en op Netflix staan diverse documentaires, zoals Wild Wild Country over de Bhagwan en Keep Sweet over een polygamische sekte. Maar veel vormen van religieuze manipulatie zijn subtieler. En sektes zijn in Nederland sowieso zeldzaam, deels omdat we zo’n dichtbevolkt land zijn en zoiets dan snel opvalt. Bovendien vindt manipulatie ook plaats in traditionele geloofsgemeenschappen en evenzeer in familieverbanden, in gezinnen, in liefdesrelaties, religieuze organisaties en scholen.

En wat is dan manipulatie? Hoe herken je dat? En heb jij er misschien op de een of andere manier zelf mee te maken?

Manipulatie is een vorm van beïnvloeding die te ver gaat, die over grenzen heen gaat, die mensen onvrij maakt.

Dat is nog een heel ruwe omschrijving en de vraag is waar het omslagpunt ligt. Want je wordt de hele dag door beïnvloed, je leest van alles op internet, je spreekt mensen, je hoort veel. Dat is heel normaal en meestal prima, maar wanneer wordt dit soort beïnvloeding manipulatie?

Ik gebruik daar de term ‘expertval’ voor om het preciezer te omschrijven, aan de hand van het STRIK-model dat ik heb ontwikkeld, waarover je in de volgende video’s meer hoort. Maar voor nu is een aardige vuistregel dat de overgang van beïnvloeding naar manipulatie ligt bij angst. Daar is het in elk geval het makkelijkste aan te herkennen.

Dus als jij op de een of andere manier angst voelt bij een bepaald persoon, een bepaalde situatie, een bepaald idee, dan is dat een eerste aanwijzing dat daar manipulatie kan spelen. Geen bewijs, maar het kan je op een spoor zetten. En als het gaat om religieuze manipulatie, kun je dus jezelf bijvoorbeeld een vraag stellen als: ben ik bang voor God? En dan gebruik ik het woord God heel breed, als term voor de ultieme realiteit, het allerhoogste, in welke religie dan ook.

Dus, ben jij bang voor God, voor bepaalde verhalen over die God, bepaalde rituelen die bij dat geloof horen, bepaalde mensen die het uitdragen, de leiders bijvoorbeeld of je ouders?

Het andere belangrijke kenmerk van manipulatie is dat er een vorm van misleiding en bedrog plaatsvindt. Dit is alleen een stuk lastiger te herkennen, want misleiding verhult zich per definitie, anders is het geen misleiding meer. Maar bij manipulatie hoort dus wel altijd het ontmoedigen van kritische vragen, het vermijden van second opinions, het controleren van informatie. De informatie kan niet vrijuit stromen – ook al leven we in een vrij land en zijn we meestal vrij om te gaan waar we willen en op internet te lezen wat we willen – die andere inzichten zijn buiten beeld, praktisch doe je daar weinig mee.

Op mijn website en in mijn boek heb ik een uitgebreide vragenlijst met ruim honderd kenmerken van manipulatie, maar nu alvast een soort sneltest met tien stellingen, waarmee je kunt nagaan of jij wordt gemanipuleerd of dat zoiets in je omgeving plaatsvindt. De termen God, leider en groep zijn daarin neutraal bedoeld: vertaal ze waar nodig voor jouw eigen religie en context.

1 Als ik tegenover anderen praat over problemen in deze groep, stel ik God in een slecht daglicht.

2 De leider heeft vooral contact met mensen in de groep die het vrijwel altijd met hem of haar eens zijn.

3 Mensen zijn door en door slecht, wij zijn van onszelf niets waard.

4 Ik ben bang voor God.

5 Mij wordt verweten dat ik te zelfstandig, eigengereid en doortastend bent.

6 Ik moet het contact verbreken of sterk verminderen als iemand de groep verlaat.

7 De leider gaat in de aanval als hij of zij kritiek krijgt.

8 De leider maakt scherpe tegenstellingen in zijn toespraken: er is een grote dreiging voor buitenstaanders en een grote belofte voor wie er wel bij hoort.

9 Als ik deze groep verlaat, maak ik geen kans meer op de grote beloftes die de leider doet.

10 Het is praktisch verboden te daten of te trouwen met iemand buiten deze groep of dit soort groepen.

Herken jij hier iets van? Al is het maar een of twee kenmerken? Want dat is al genoeg, dan kun je al met manipulatie te maken hebben; je hoeft niet de helft of zelfs alle kenmerken te herkennen.

Als je iets herkent van wat ik hier uitleg, wil ik je aanmoedigen op onderzoek uit te gaan. Je kunt bijvoorbeeld googelen op ‘religieuze manipulatie’ of ‘kenmerken van sektes’. Je kunt de naam van je leider of je religie invullen in combinatie met het woord ‘schandaal’ of ‘kritiek’ of ‘manipulatie’, dat kan van alles opleveren. En als het gaat om je eigen klachten, kun je bijvoorbeeld zoeken op termen als ‘posttraumatisch stresssyndroom’. Al deze termen kun je natuurlijk ook in het Engels invoeren.

Het zou goed kunnen dat je dingen herkent en dat er een besef in je groeit dat je het anders wil. En dat kan ook echt. Je kunt uit giftige situaties stappen. Je kunt genezen van vervelende gedachtes en angsten. Er is een ander leven mogelijk.

Het kan beginnen bij veel lezen en kijken op internet, zelf op onderzoek uitgaan. Ik zou je ook willen aanmoedigen om met mensen buiten de directe invloedssfeer van de religieuze leider in gesprek te gaan. Dat kunnen professionele hulpverleners zijn, maar ook familieleden, kennissen en vrienden; misschien kun je oude contacten aanhalen als je veel daarvan hebt verloren of verbroken.

Praten zal niet altijd makkelijk zijn. Je kunt teleurgesteld raken. Mensen begrijpen je misschien niet, hebben misschien niet genoeg geduld, vinden het lastig om je bij te staan. Maar de ervaring leert dat mensen hulpvaardiger zijn dan we meestal van tevoren denken. En als je teleurgesteld raakt, wil ik je aanmoedigen om toch door te zetten. Geef niet op. Blijf onderzoek doen, blijf praten. Er is een beter, vrijer leven mogelijk, echt.