Zo kan evangelisch christendom manipuleren

In mijn boek Reli detox ga ik in op religieuze manipulatie en tijdens mijn onderzoek daarnaar heb ik opvallend veel evangelische christenen gesproken die daarmee te maken hebben gehad. Er zijn in ons land veel groepjes, een paar heel groot, die vaak charismatisch worden genoemd en waar mensen heel enthousiast kunnen zijn, heel veel ervaren, maar na een tijdje toch voelen dat het niet klopt. Het is niet zo dat alle evangelische of charismatische kerken manipuleren, uiteraard niet, maar dit is een religieuze stroming die er wel gevoelig voor lijkt. Ik zie de volgende vijf kwetsbaarheden.

De eerste is dat charismatische kerken erg grote beloftes doen. Waar reformatorische kerken vooral de mensen binnenhouden met een grote dreiging, namelijk de hel, doen de charismatici dat vooral door wonderen te beloven: spectaculaire veranderingen van je levenskwaliteit. En je ziet soms inderdaad ook wel bijzondere dingen gebeuren. De clichés zijn natuurlijk de drugsverslaafde die afkickt en een stabiel leven opbouwt, maar dat gebeurt inderdaad soms en dat is prachtig natuurlijk.

Het probleem is echter dat je als je zo’n belofte krijgt, je daarvoor te veel kan accepteren, te veel misstanden kan pikken, puur omdat je die wonderen en die levensverandering niet wil verliezen. Zo van: oké, die leider is best vervelend, hij overdrijft, er kloppen hier dingen niet, maar ja, ik wil heel graag van die verslaving af, of wat beter verdienen, of genezen van die ene ziekte, dus ik blijf loyaal… Ook kunnen die claims van wonderen in zekere zin bewijzen dat de leider toch wel echt een bijzondere band met Boven heeft, ook al heb je vragen bij zijn gedrag. Want ja, die wonderen – hij moet wel heel bijzonder zijn. En dan pik je te veel.

En bovendien, denk je dan, het ligt eigenlijk aan mijzelf. Daarin ligt een heel sneaky aspect van de leer in veel van dit soort gemeenschappen, dat het van jou en jouw geloof afhangt of er wonderen gebeuren en je die levensverandering ervaart. Dat betekent dus als de dingen niet gaan zoals je zou willen, dat jij zelf altijd een stemmetje in je hoofd hoort die zegt: het ligt aan jou. Je moet gewoon wat meer geloven. En als je je uitspreekt, kan dat ook expliciet gezegd worden. Je gelooft niet genoeg. Bid meer. Doe dit, doe dat, dan gebeurt het wel, dán begrijp je het. Maar elke kritiek, ook de nuttige, die werkelijk ergens op slaat, wordt dan dus in de kiem gesmoord, want ja, het is altijd eigenlijk jouw probleem en niet meer dan dat.

De tweede kwetsbaarheid is de informele sfeer van dit soort gemeenschappen. Dat is precies het aantrekkelijke ervan waardoor mensen komen, het is zo gezellig, zo levendig, zeker als je zelf uit een traditionele, starre kerk komt. De keerzijde is dat er ook heel veel nuttige regels niet gelden of pas gedurende de jaren opnieuw moeten worden uitgevonden. Leiders blijven eindeloos zitten, bepalen zelf wie hun team wordt, het is niet transparant wie wanneer en waarom in dat team komt, en zeker niet wie wanneer en waarom eruit vliegt. De financiën blijven vaag, er is geen kascontrole of alleen door vriendjes. Mensen met een dubieus verleden kunnen zomaar kinderclubs gaan leiden. Enzovoorts.

Manipulatie is grensoverschrijdend gedrag. En hoe minder grenzen er zijn in een groep, hoe makkelijker dat dan dus kan. In traditionele kerken, met al hun nadelen natuurlijk en al hun eigen kwetsbaarheden, daar zijn in elk geval in de loop der generaties een aantal regels ontstaan, beproefde regels die de ergste misstanden wat onwaarschijnlijker maken. Maar veel evangelische groepen zijn niet aangesloten bij overkoepelende organisaties, committeren zich niet aan dit soort regels, maar proberen telkens weer opnieuw het wiel uit te vinden, met telkens weer dezelfde risico’s.

De derde kwetsbaarheid is de fundamentalistische bijbelvisie. Daarmee bedoel ik het idee dat alles wat er in de Bijbel staat letterlijk waar zou moeten zijn, waarbij dan dus de hele stap van interpretatie, alles wat er tussen die Bijbel en de lezer gebeurt, wordt weggemoffeld. ‘Het staat er toch gewoon’, is de toon van de leiders. ‘Het is gewoon zo.’ Terwijl er in het bijbelonderzoek zo ongeveer niets gewoon zo is en niets gewoon zo staat. Er zijn altijd verschillende uitleggingen en visies. Er is altijd discussie mogelijk. Maar een fundamentalistische bijbelvisie versmalt de ruimte voor gesprek en discussie. De leider kan altijd wel een bijbelvers naar zijn of haar gading vinden, die klinkt alsof hij of zij gelijk heeft – terwijl er in werkelijkheid waarschijnlijk tien andere visies mogelijk zijn – maar het gesprek is gedoofd en in het geval van manipulatie blijft dat bestaan.

De vierde kwetsbaarheid van dit soort groepen is de hoge positie van de leider. Die heeft eigenlijk altijd een bijzonder bekeringsverhaal, krijgt vaak ook allerlei titels die zijn status bevestigen, hij of zij kan een aantal bijzondere ‘trucs’ om het zo maar te zeggen, bijvoorbeeld in tongentaal spreken of wonderen verrichten, en dat allemaal maakt zo iemand behoorlijk onaantastbaar. Want jij als gewone gelovige hebt niet zo’n bijzonder verhaal, niet die titels, jij kunt geen wonderen verrichten. En dus ga je aan jezelf twijfelen en als je je al durft uit te spreken, dan kunnen anderen het er wel inwrijven, hoe uniek de leider is en wie jij dan wel niet bent dat jij… enzovoorts.

En dan het vijfde wat charismatisch christendom kwetsbaar maakt voor manipulatie zijn de ideeën over de duivel. Veel vormen van religie geloven in een soort bovennatuurlijk kwaad dat je kan beïnvloeden, maar in deze specifieke vorm krijgt dat veel nadruk, wat motiverend kan werken, maar ook onderdrukkend. Alles wat er gebeurt kan dan namelijk aan zo’n duivel worden toegeschreven, evenals alles wat je zelf denkt en doet. Alles kan ‘geestelijke strijd’ zijn, zoals dit dan heet.

De vraag is dan natuurlijk wie bepaalt wat wanneer van de duivel is en het antwoord is vaak: de leiders. Die leiders hebben dus altijd een stok in handen om, als er iets gezegd wordt dat hen niet zint, als er lastige vragen worden geteld, om dat meteen volledig verdacht te maken en af te serveren.

Nogmaals, zoals gezegd, evangelisch en charismatisch christendom is niet gedoemd tot manipulatie of iets dergelijks. Er gebeuren mooie dingen, mensen kunnen er veel ervaren, maar er zijn een aantal trekken die zorgen dat deze religieuze stroming gevoelig is voor een ongezond type leider en giftig gedrag niet goed weet in te tomen of zelfs stimuleert.