Zo verleiden giftige religieuze groepen en leiders

Religieuze manipulatie is wijdverbreid en ieder mens op aarde ontmoet wel een keer een of andere vorm ervan. Sommige worden ermee opgevoed, anderen voegen zich erbij, weer anderen schampen erlangs en kennen het alleen van een afstandje. Religieuze manipulatie is groot en het beschadigt ontzettend veel mensen.

Daarom heb ik er een boek over geschreven, Reli Detox. Naar aanleiding van talloze bronnen ontwikkel ik daarin een model over hoe religieuze manipulatie werkt. Waarom is zo effectief? Waarom vallen mensen ervoor? Maar ook: hoe kun je het ontmaskeren en ervan genezen?

Ik introduceer daarbij twee termen die helpen om religieuze manipulatie te doorzien en het mechaniek ervan te begrijpen.

De eerste term is expertval. Het idee is dit. Een expert is iemand met een voorsprong in kennis en vaardigheden. Een automonteur kan beter auto’s monteren dan ik en dan vrijwel ieder ander mens. Maar die automonteur kan weer geen gaatjes vullen en kiezen trekken, daarvoor moet hij naar een andere expert. En zo bezien zijn we allemaal wel ergens expert in, we weten allemaal wel ergens meer van dan de meeste andere mensen. Maar in verreweg de meest terreinen zijn we geen expert en hebben we hén weer nodig: we huren ze in voor hún expertise.

Vertrouwen is daarbij de crux. We hebben allemaal wel ervaringen met beunhazen. Er zijn experts die geen echte kennis of vaardigheden leveren, maar bluffen. Denk aan de automonteur die een of andere peperdure reparatie voorstelt en jij kunt niet zelf controleren of dat inderdaad echt nodig is. Maar ja, hij of zij is de expert, denk je dan vaak, en je gaat erin mee.

Dat is de expertval. De expert die een soort val zet, een fuik waarin die jou als het ware beet heeft.

In het geval van religieuze manipulatie heb je ook te maken met een soort expert, een religieuze expert – voorgangers, predikanten, pandits, imams, profeten, yogi, goeroes, maar ook gewoon leraren, ouders, vrienden kunnen zich zo opstellen – die kunnen vergelijkbaar te werk gaan als zo’n foute automonteur. Hij of zij zegt ook dat jij een soort reparatie nodig hebt, jij hebt een probleem, een spiritueel probleem en hij of zij heeft dé oplossing. Dat is de val die diegene legt, de fuik. En als je daarin trapt, moet je betalen, meestal met geld, maar bij religieuze beunhazen kan het ook in andere valuta, zoals aandacht, klusjes, status, en soms seksuele handelingen.

Religieuze foute experts passen dus dezelfde trucjes toe als ‘gewone’ foute experts, alleen met wat andere woorden. Als jij zelf gemanipuleerd wordt en je ontdekt dit, kan dat schokken, omdat iemand die manipuleert juist doet alsof hij of zij heel uniek is: je moet echt bij hem of haar zijn, bij niemand anders. En dan is het ontluisterend om te ontdekken dat die leider hetzelfde doet wat al miljoenen keren gedaan is, maar dan toevallig niet met het woord bougie of startmotor of iets dergelijks, maar met het woord God.

En hoe werkt dat dan precies? Hoe ziet die val die de expert zet er dan uit? Uit welke onderdelen bestaat die?

In mijn boek Reli Detox wijs ik zeventien kenmerken aan, op basis van de literatuur en mijn eigen onderzoek, maar die kun je terugbrengen tot vijf hoofdkenmerken, die ik samenvat met het woord STRIK, wat staat voor Specialist, Truc, Ramp, Inspanning en Kader. Zoals een val bestaat uit een touw en een knoop en dergelijke, zo bestaat manipulatie uit deze vijf onderdelen.

Het begint dus met die Specialist, de S van STRIK, de religieuze expert waar ik het over had. Die presenteert zich als iemand met unieke kennis, een medium voor grote geheimen, een soort exclusieve makelaar van God. En met God bedoel ik dan het Hoogste, in welke religie dan ook.

En die unieke kennis bestaat uit de T van STRIK, de Truc, een soort wondermiddel, iets dat al je problemen oplost, waar je dolgelukkig van wordt. Want er is namelijk de R van STRIK, een Ramp – het andere onderdeel van dat geheim dat die specialist beweert te onthullen – een groot probleem dat jij zou hebben en waarvan jij acuut moet worden gered – met die Truc. Nu levert elke expert een oplossing voor een probleem, dat is wat experts nu eenmaal doen, dat doen we allemaal op ons eigen terrein en gelukkig maar – maar de giftige expert levert een onhoudbare oplossing voor een overdreven probleem. De diagnose is veel te groot en de aangeboden redding is nep.

Maar nu zijn we er nog niet, want tot dit punt is het gewoon nog een of ander figuur met een spectaculair praatje, maar je bent niet in de val gelopen, je zit er niet in vast. Daarvoor is ook de I van STRIK nodig, de Inspanning. Je moet iets leveren voor die oplossing van die specialist: vaak geld, maar ook aandacht kan, status, klusjes, wat dan ook.

En dan nog steeds zul je er niet echt in trappen, want waarom zou je iets leveren voor een nepoplossing voor een aangepraat probleem? Nou, als je die beweringen lastig kunt controleren of ontkrachten. En daar komt het laatste onderdeel van echte manipulatie, misschien wel de kern ervan: de K van STRIK, het Kader: wil manipulatie werken, dan moet kritiek lastig worden gemaakt, vragen stellen verhinderd, alternatieven buitengesloten.

Dán pas is de manipulatie compleet. Iemand, de specialist, beweert dat er iets heel ergs aan de hand is, de ramp, maar hij of zij heeft de oplossing, de truc, als jij maar dit-en-dit doet, de inspanning, en de alternatieven negeert, het kader. Dat is de expertval. De STRIK.

Zo werkt alle manipulatie, maar religieuze manipulatie heeft daarin wel iets bijzonders. De foute automonteur gebruikt ook deze vijf onderdelen van de STRIK, maar de ramp die zo iemand aankondigt is natuurlijk een stuk kleiner en de truc evenzeer. Religieuze woorden kunnen echter veel groter zijn, dan kan het meteen over het einde van de wereld gaan en eeuwige verlossing of verdoemenis en dergelijke. Bovendien, de inspanning die een religieuze manipulator kan eisen is veelzijdiger en gaat niet alleen over geld. En het kader kan veel strikter worden – ik bedoel, automonteurs richten geen gemeenschappen op, controleren niet je vriendenkring, eisen niets over je kledingstijl, allemaal methodes die giftige religieuze experts wel kunnen toepassen.

Religieuze manipulatie is dus heel gewone manipulatie, het is een gewone beunhaas die iets neps verkoopt, een nepoplossing voor een nepprobleem, maar dan toevallig in naam van God. Taal over God, over je ziel, over de dood, over de hemel, dat gaat echter veel dieper en heeft veel meer kracht dan taal over, zeg, boutjes en moertjes en daarom is religieuze manipulatie ook zo wijdverspreid en kan het zo veel beschadigen.

Maar ik hoop dat je het nu beter herkent. Op een dag zal iemand zo’n truc aan je pitchen, dat wondermiddel waar ik het over had. Dat gebeurt ons allemaal – misschien iemand op een stadsplein, misschien een vriend die een of andere cursus heeft gedaan en nu ‘het’ heeft ontdekt, misschien een folder, misschien staan ze voor je deur. En die pitch spreekt je misschien wel aan, het lijkt je wel wat. Want natuurlijk, iedereen wil wel een wondermiddel, dat is heel begrijpelijk, zeker in bepaalde fases in je leven waarin je wat onzekerder bent.

Welnu, ik hoop dat je nu met deze termen expertval en STRIK tools hebt om te herkennen of dit inderdaad echt iets kan zijn voor je – of dat het in wezen manipulatie is, religieuze manipulatie, dat jou zal beschadigen en waar je zo ver mogelijk vandaan wilt blijven…