Kunnen we na onze dood nog groeien?

Een belangrijke vraag in het debat is of mensen na hun dood nog van levenshouding kunnen veranderen (hoofdstuk 7). Kunnen we dan nog steeds werkelijk groeien en ons bijvoorbeeld anders tot God gaan verhouden? Kerkhervormer Maarten Luther speelde in een van zijn brieven al met de gedachte:

‘Het zou een heel andere kwestie worden als God het geloof aan mensen kan schenken in het uur van hun dood of na hun dood, zodat zij gered kunnen worden door hun geloof. Wie zou twijfelen aan Gods macht om dat te doen? Niemand kan echter bewijzen dat hij dit ook werkelijk doet.’[i]

De meeste universalisten gaan mee met deze zogeheten ‘Lutheroptie’. Daarmee kunnen we namelijk een plek geven aan het onrecht dat we ervaren én aan de hoop die we koesteren: aan Gods rechtvaardigheid én aan zijn barmhartigheid. Iedereen komt dan in hetzelfde hiernamaals, maar maakt een eigen proces door, waarin diegene mogelijk eerst gekweld wordt door het goede (de lichtvreesinterpretatie, hoofdstuk 6), maar zich uiteindelijk gewonnen geeft.

Dit is een heldere en eenvoudige oplossing voor vrijwel alle filosofische en theologische problemen in deze discussie. Er zijn overigens ook universalisten die stellen dat bekering niet altijd of niet zo vergaand nodig is, en weer anderen dat God zelf die bekering mag afdwingen, omdat vrijheid niet het hoogste goed hoeft te zijn en het alternatief zo verschrikkelijk is.

Voor infernalisten is de kwestie ingewikkelder. Velen spelen met deze Lutheroptie, maar vol tegenstrijdigheden. Ze beroepen zich enerzijds op onze vrijheid als ze willen verklaren dat de deur dicht blijft, maar anderzijds achten ze het onmogelijk dat iemand die deur ooit opent. We mogen van veel infernalisten nee zeggen tegen God, maar geen ja.

Zijn er aanwijzingen voor een post mortem keuzevrijheid en zo ja, hoe sterk zijn die?

In het gesprek hierover maken veel infernalisten een bijzondere draai: ze stellen dat er überhaupt geen aanwijzingen zijn. Er waren twee bijbelteksten die ze vroeger aanhaalden, maar dat gebeurt zelden nog, omdat deze duidelijk over iets anders gaan.[ii] Dat geven de meeste infernalisten toe, maar vervolgens schuiven ze de bewijslast naar de universalisten. Die moeten maar aantonen dat er keuzevrijheid-na-de-dood is, omdat dit ‘nogal speculatief’ zou zijn.[iii] Serieus? Als we vóór de dood die vrijheid wel hebben en als dat essentieel voor ons is, is toch juist de gedachte dat die plotseling zou worden weggevaagd ‘nogal speculatief’? Ook Luther schoof de bewijslast van zich af: ‘Niemand kan echter bewijzen dat God dit ook werkelijk doet.’ Hij had beter kunnen zeggen: niemand kan echter bewijzen dat God ons géén post mortem bekering schenkt. Als onze keuzevrijheid zo wezenlijk voor ons is, dan moeten de infernalisten maar aantonen dat deze ons zonder grote schade kan worden afgenomen.[iv]

Maar laten we gewoon de handschoen oppakken. En dan zal blijken dat er wel degelijk sterke aanwijzingen zijn voor de Lutheroptie:

1. Mensen die een bijna-doodervaring hebben meegemaakt, vertellen veelvuldig over keuzemomenten. Ze herinneren zich bijvoorbeeld dat ze zelf konden bepalen wat ze zeiden en dat ze tijdens hun BDE de keuze kregen om terug te keren naar dit huidige leven. Zelfs in mijn eigen korte BDE heb ik dat ervaren: als tienjarig jongetje, net gebeten door een levensgevaarlijke slang, hoorde ik mijn moeder als van achter de horizon roepen en besloot ik de heerlijke wereld te verlaten (hoofdstuk 2).

2. Vrijheid is essentieel voor ons mens-zijn. Hoe zou deze zonder wezenlijke schade van ons kunnen worden afgenomen? Het is de vraag of we überhaupt nog wel over ‘ik’ en ‘jij’ spreken, als zoiets fundamenteels ons wordt afgenomen. Wat blijft er dan nog van ons over? Wie of wat belandt er dan precies in zo’n hiernamaals? Zonder werkelijke vrijheid zijn we een soort robots, zonder verantwoordelijkheid of schuld. Moeten we ons dan een hiernamaals vol voorgeprogrammeerde mensen voorstellen? Betekent dit dat de verdoemden zelfs niet kunnen bepalen wat ze zeggen of doen? Maar als ze dat wel kunnen, waarom zouden ze dan niet kunnen beslissen om te vertrekken?

3. Als er na de dood geen wezenlijke keuzevrijheid is, ligt alle verantwoordelijkheid voor de duur van de opsluiting bij God. Veel infernalisten zelf hebben daar al grote moeite mee: een eeuwige straf is bijvoorbeeld buiten elke proportie (hoofdstuk 6) en we zouden ons dan dus een God moeten voorstellen die mensen wél in leven houdt zodat ze kunnen worden gestraft, maar hun tegelijk de kans zich te verbeteren ontneemt.

4. Betekent zo veel vrijheid dat mensen in de hemel ook kunnen besluiten naar de hel te gaan? Theoretisch misschien, maar het schouwen van God (de mystieke beatific vision) kan niet anders dan zo overweldigend zijn dat niemand bij zijn volle verstand daar ooit van weg wil. Dat is geen gebrek aan vrijheid, maar een overvloed aan geluk. Stel dat iemand in een schitterend huis woont, een diep vervullende relatie onderhoudt, dartelende kinderen heeft, en er dan ‘vrijwillig’ voor kiest alle contact te verbreken om eenzaam onder een brug te gaan leven. Dat is alle reden om een therapeut te bellen of zelfs een gedwongen opname te regelen. Andersom is echter volstrekt gezond. Denk aan iemand die onder de brug leeft en die een prachtig huis, een liefdevolle relatie en schitterende kinderen krijgt aangeboden – een werkelijk vrij iemand zal daar altijd voor kiezen.

5. Maar betekent echte vrijheid niet ook het aanvaarden van ‘serieuze consequenties’ als er verkeerd wordt gekozen? Moeten kansen niet ook ‘verspeeld’ kunnen worden? Als we eindeloos onze keuzes kunnen herstellen, zijn dat dan wel echte keuzes? Nou… Ja. We geven op school een kind niet ook maar één kans om iets te leren; we sturen het niet definitief van school als het de eerste keer niet gelukt is. Zo’n school zou juist zinloos en betekenisloos zijn. Eén kans is geen kans. Dus ja, als er een spel wordt gespeeld, moet het mogelijk zijn te verliezen; dat veronderstellen universalisten ook. Maar voor altijd verliezen zonder enige kans op herstel? Wat is dat voor spel? Is er in elke sport niet altijd weer een volgend seizoen?

6. In de Bijbel krijgen de grootste zondaars, zelfs Judas en Saulus, nog kansen (hoofdstuk 5). Zelfs wie ‘verloren’, ja ‘aan Satan overgeleverd’ is, kan nog gered worden. We horen van een herder die zijn verloren schapen blijft zoeken ‘totdat hij vindt’, en van een vader die blijft uitkijken totdat zijn zoon terugkeert. God lijkt niemand op te geven en heeft ‘grote vreugde’ als iemand tot inkeer komt.[v] Ook in de traditie wemelt het van de spectaculaire last minute bekeringen. Waarom zou dezelfde God die voor de dood niemand laat vallen, na iemands dood plotseling niet meer reageren op berouw of berouw zelfs onmogelijk maken? Waarom zou God mensen wél eindeloos in leven houden, maar hun tegelijk elke kans op groei ontnemen? Dat is toch een oneindige vermenigvuldiging van ellende en kwaad? Deze mensen blijven dan in alle eeuwigheden lijden en zondigen, omdat dezelfde God die vóór hun dood er alles voor deed om hen te redden, hen nu plotseling zou opgeven – althans, ze mogen lijden, maar verder niets.

7. Een belangrijk refrein in de Bijbel is het motief van de volkenvergadering (hoofdstuk 9 en bijlage 4). Tientallen keren wordt aangekondigd dat ‘de volken’ zich na Gods oordeel bekeren en naar Jeruzalem stromen. Het gaat dan nota bene om de aartsvijanden van Israël, zoals Sodom, Egypte en Assyrië. Soms kan er daarbij discussie zijn of dit werkelijk apocalyptische passages zijn, maar regelmatig is het ondubbelzinnig, zoals in Openbaring:

‘Alle volken zullen komen en voor [God] buigen. De volken zullen in haar licht [van het Nieuwe Jeruzalem] leven en de koningen op aarde betuigen daar hun lof. De poorten zullen overdag nooit gesloten worden, en nacht zal het er niet meer zijn. De volken zullen in haar hun lof en eer komen betuigen. De bladeren van de boom brachten de volken genezing. Gelukkig zijn zij die hun kleren wassen: zij kunnen over de Levensboom beschikken en zullen de stad door de poorten binnengaan.’[vi]

8. De Bijbel gebruikt voor het hiernamaals diverse beelden die op verandering duiden. De rijke man uit de bekende gelijkenis over de dakloze Lazarus toont ná zijn dood berouw. Ook het bekende ‘wenen en tandenknarsen’ wordt vaak uitgelegd als spijt. De poorten van het nieuwe Jeruzalem staan bovendien ‘dag en nacht open’, daar is ‘het water voor de volken’ en ‘wie zijn kleren wast wordt toegelaten’ (bijlage 6). Vuur staat vaak voor loutering en zuivering: ‘God is als het vuur van een smid, als het loog van een wolwasser. Hij zal zitting houden als iemand die zilver smelt en het zuivert.’[vii] En de tientallen keren dat oordeel ‘destructie’ heet, volgt daarna wederopbouw; volgens de traditie is dit niet het hele leven dat vergaat, maar het oude leven, waarna verandering zich inzet (hoofdstuk 9).

9. In de oude kerk was het vanzelfsprekend om te bidden voor de redding van alle mensen, inclusief de doden. Blijkbaar was niets zo sterk, ook niet de dood, om het iemand onmogelijk te maken zich te bekeren. Dit gebed was een vast onderdeel van de liturgie en het was gebruikelijk onder gewone christenen. De Bijbel kent zelfs de mysterieuze gewoonte om zich ‘voor de doden te laten dopen’, waarschijnlijk zodat ze bij hun opstanding meer kans maakten.[viii]

10. De belangrijkste inspiratie voor deze gewoonte is een typisch vroegkerkelijk verhaal: Christus’ afdaling in de Hades tussen zijn kruisiging en opstanding (hoofdstuk 9). Dit was tot de Verlichting een vanzelfsprekend onderdeel van de christelijke leer en is ook opgenomen in de belangrijkste verklaring, de Apostolische Geloofsbelijdenis. Het enige wat de Bijbel over deze periode vermeldt is dat Jezus in het dodenrijk ‘het evangelie verkondigde’: een ondubbelzinnige oproep tot bekering, die betekenisloos zou zijn als de doden zich niet ook werkelijk konden bekeren.[ix]

Ik ben in al de literatuur niet één argument tégen de Lutheroptie tegengekomen. Er worden alleen soms twee bijbelteksten genoemd, waarvan de meeste infernalisten inmiddels zelf aangeven dat die er niet over gaan. Dat er geen keuzevrijheid zou zijn na onze dood nemen ze meestal stilzwijgend aan, of ze doen alsof het zo vanzelfsprekend is dat er geen bewijs nodig zou zijn. De bovenstaande tien argumenten laten zien dat dit onterecht is.

Noten

[i] Helmut Lehman e.a., Luthers Works, vol. 43 p. 53.

[ii] Vroeger werd nog wel een gelijkenis aangehaald (Lucas 13:22-30), maar die eindigt juist met de belofte dat alle volken ‘aan tafel worden uitgenodigd in het koninkrijk van God’ en dat bovendien ‘laatsten ook de eersten kunnen zijn’, wat juist heel veel beweeglijkheid na de dood suggereert. En deze tekst noemen infernalisten in dit verband het meest: ‘Eens moeten mensen sterven en daarna volgt het oordeel.’ (Hebreeën 9:27) Maar tegenwoordig erkennen ze meestal ook wel dat dit op geen enkele manier over keuzevrijheid na de dood gaat.

Daarnaast is er nog wel de hypercalvinistische constructie die stelt dat God al vóór de schepping zou hebben bepaald wie er wel of niet gaan geloven en dat ‘onwederstandelijk’ oplegt. Maar dat levert een sadistisch godsbeeld op en het infernalisme wordt er uiteindelijk nog onwaarschijnlijker van, want als God blijkbaar geloof ‘onweerstaanbaar’ kan opleggen, waarom zou hij het dan niet aan iedereen opleggen, eventueel nog na de dood? Hoe zou een God die zelf deze mensen schept daartoe niet verplicht kunnen zijn?

[iii] Bijv. Lee Strobel, The Case for Heaven, p. 179.

[iv] Opvallend is dat diverse infernalistische auteurs juist op dit punt nogal bont in de aanval gaan, zie bijv. Erasing Hell, p. 36. Francis Chan heeft geen enkel inhoudelijk argument op juist zo’n cruciaal punt (behalve dan een halfslachtige verwijzing naar de irrelevante gelijkenis in Lucas 13), dus kan hij alleen nog maar dreigen en hopen dat de lezer zo geïntimideerd is dat die niet verder nadenkt.

[v] Lucas 15:4, 8, 20.

[vi] Openbaring 15:4; 21:24-26; 22:2, 14.

[vii] Lucas 16:19-31; Openbaring 21:25; 22:2, 14; Maleachi 3:2-3; 1 Korintiërs 3:13.

[viii] 1 Timoteüs 2:1; 1 Korintiërs 15:29. Vgl. Bradley Jersak, p. 117.

[ix] 1 Petrus 3:18-19. Vgl. Efeziërs 4:8-9; Hebreeën 2:14-15; Matteüs 27:52-53. Jersak, p. 19.