Bekende universalisten

Eerder liet ik zien hoe populair alverzoening was in de vroege kerk en onder de eerste christelijke denkers. Hier laat ik zien hoe latere denkers deze visie omarmden.

Isaak van Nineve

Isaak van Nineve was de grote Syrische denker, die werd geboren in Qatar, bisschop werd in Nineve en heilige is in de oosters-orthodoxe kerk. Hij stelt dat God in alles liefde is en niets kan doen dat niet uit deze liefde voortkomt. Alles is geschapen door liefde en alles keert terug in deze liefde.

I say that those tormented in gehenna are struck by the scourge of love. And how bitter and cruel is this agony of love, for, feeling that they have sinned against love, they experience a torment that is greater than any other. The affliction that strikes the heart because of the sin against love is more terrible than any possible punishment. It is wrong to think that gehenna are deprived of God’s love. Love is produced by knowledge of the truth, which (everyone is in agreement about this) is given to all in general. But by its power love affects human beings in a twofold manner: It torments sinners, as even here a friend sometimes causes one to suffer, and it gladdens those who have carried out their duty. And so, in my opinion, the torment of gehenna consists in repentance. Love fills with its joys the souls of the children on high.

George MacDonald

George MacDonald is de grote Schotse fantasy-schrijver, grondlegger in dat literaire genre, predikant en leermeester van o.a. J.R.R. Tolkien, C.S. Lewis en G.K. Chesterton. In zijn nagelaten preken stelt hij de hel zo pijnlijk wordt, omdat de liefde elke uithoek wil reinigen: “Vluchten is zinloos, want liefde is onuitputtelijk.”

A man might flatter, or bribe, or coax a tyrant; but there is no refuge from the love of God; that love will, for very love, insist upon the uttermost farthing.

And Hell itself will pass away, and leave her dolorous mansions to the peering day. Then indeed wilt thou be all in all. For then our poor brothers and sisters, every one shall have been burnt clean and brought home. Shall a man be more merciful than God? Shall, of all his glories, his mercy alone not be infinite? Shall a brother love a brother more than The Father loves a son? more than the Brother Christ loves his brother? Would he not die yet again to save one brother more?

Sergej Boelgakov

Sergej Boelgakov is de grote Russische denker uit het begin van de 20ste eeuw, die op basis van zijn onderzoek onder de kerkvaders kwam tot een christelijk universalisme:

Therefore, the state of hell must be understood as an unceasing creative activity, or more precisely, self-creative activity, of the soul, although this state bears within itself a disastrous split, an alienation from its prototype. All the same, the apostle Paul defines this state as a salvation, yet as by fire, after the man’s work is burned. It is his nakedness.

The weeping and gnashing of teeth in the outer darkness nonetheless bears witness to the life of a spirit that has come to know the entire measure of its fall and that is tormented by repentance. But, like all repentance, these torments are salvific for the spirit.

Karl Barth

Karl Barth wordt meestal gezien als de grootste theoloog van de 20ste eeuw. Hij ziet de Christus als de vertegenwoordiger van de hele mensheid: God beziet de mensheid als het ware door Jezus heen. Daarom wordt Barth vaak onder de universalisme geschaard. Barth verzet zich echter op een dubbelzinnige, paradoxale manier tegen deze typering. God is vrij, stelt hij, en we moeten geen gesloten systeem van God maken. De hel is dan een ‘randmogelijkheid’, of – in typisch Barthiaanse taal – een ‘onmogelijke mogelijkheid’.

Jürgen Moltmann

Jürgen Moltmann, die overleed in 2024, werd bekend met zijn ‘theologie van de hoop’, die grote invloed had. In zijn baanbrekende De gekruisigde God stelt hij:

Daarom is theologie van het kruis het ware christelijke universalisme. Hier ligt geen verschil en hier zijn geen verschillen meer. Zonder onderscheid zijn allen zondaars en worden allen zonder enige verdienste door Gods genade gerechtvaardigd, die in Christus Jezus is geschied.

De wonderbaarlijke orthodoxe paasicoon laat de opgestane Christus zien als het hoofd van de nieuwe mensheid, hand in hand met Adam en Eva, die hij met zich meetrekt uit de dodenwereld. In de orthodoxe paasliturgie wordt gezegd: “Alles is nu met licht vervuld, hemel en aarde en het rijk van de dood. De hele schepping bejubelt de opstanding van Christus.”

David Bentley Hart

David Bentley Hart wordt gezien als een van de grootste levende theologen en is de bekendste verdediger van het universalisme, vooral sinds That All Shall Be Saved:

The irresoluble contradiction at the very core of the now dominant understanding of Christian confession is that the faith commands us to love God with all our heart, soul, and mind and our neighbours as ourselves, while also enjoining us to believe in the reality of an eternal hell; we cannot possibly do both of these things at once. I say this not just because I think it emotionally impossible fully to love a God capable of consigning any creature to everlasting suffering (though in fact I do think this). I say it, rather, because absolute love of neighbour and a perfectly convinced belief in hell are antithetical to one another in principle, and because all our language of Christian love is rendered vacuous to the precise degree that we truly believe in eternal perdition.

Love my neighbour all I may, if I believe hell is real and also eternal I cannot love him as myself. My conviction that there is such a hell to which one of us might go while the other enters into the Kingdom of God means that I must be willing to abandon him — indeed, abandon everyone — to a fate of total misery while yet continuing to assume that, having done so, I shall be able to enjoy perfect eternal bliss. I must already proleptically, without the least hesitation or regret, have surrendered him to endless pain. I must — must — preserve a place in my heart, and that the deepest and most enduring part, where I have already turned away from him with a callous self-interest so vast as to be indistinguishable from utter malevolence.

John Milbank

Naast Hart wordt John Milbank vaak gezien als een van de grootste levende theologen. In een interview zegt hij onomwonden:

If Paul tells us that Christ will be all in all, really, what else can this mean than the final redemption of everything. It was the weidespread position in the early patristic Christianity and it never entirely disappeared from view. It does seem to me that it is the only coherent position. Any other position seems to contradict other doctrines that are absolute central: doctrines about the omnipotence God, the simplicity of God, and you end up with something zoroastrian, that somehow eternally something stands up against God, that evil has a co-eternity with God. If there was something that could defy God, God wouldn’t be God, he would be an idol.

Dan hieronder enkele voorbeelden van christelijke denkers die niet ondubbelzinnig universalist zijn, maar daar wel erg dicht tegenaan zitten.

Nu dus enkele denkers die niet onomwonden universalist zijn, maar op de rand:

Hans Urs von Balthasar

Hans Urs von Balthasar is de belangrijkste katholieke denker van de twintigste eeuw. Vooral in zijn Dare We Hope “That All Men Be Saved” zit hij op het randje van universalisme, maar wil hij toch de mogelijkheid openhouden dat er mensen zijn die niet worden gered. Zijn belangrijkste motief lijkt daarbij vrijheid: we kunnen niet de toekomst voorspellen en moeten dus alle mogelijkheden openhouden. Meestal wordt Von Balthasar daarom gezien als een ‘hoopvol universalist’. We kunnen, volgens hem, het niet uitsluiten dat iedereen wordt gered en hebben zelfs de morele plicht daarop te hopen:

And now, can we assume that there are souls that remain perpetually closed to such love? As a possibility in principle, this cannot be rejected. In reality, it can become infinitely improbable – precisely through what preparatory grace is capable of affecting in the soul…[Contradictions of freedom] exist only as long as we oppose divine and human freedom to each other… Human freedom can be neither broken nor neutralized by divine freedom, but it may well be, so to speak, outwitted.

Johannes Paulus II

De eervorige paus heeft, net als de vorige en de huidige, verrassend bijna-universalistische uitspraken gedaan (in lijn met het Tweede Vaticaanse Concilie):

Who will these [verloren mensen] be? The Church has never made any pronouncement in this regard. This is a mystery, truly inscrutable, which embraces the holiness of God and the conscience of man. The silence of the Church is, therefore, the only appropriate position for Christian faith. (…) The Holy Scriptures include the concept of the purifying fire. The Eastern Church adopted it because it was biblical, while not receiving the Catholic doctrine on purgatory. (…) God makes man pass through such an interior purgatory of his sensual and spiritual nature in order to bring him into union with Himself. Here we do not find ourselves before a mere tribunal. We present ourselves before the power of Love itself. Before all else, it is Love that judges. God, who is Love, judges through love. It is Love that demands purification, before man can be made ready for that union with God which is his ultimate vocation and destiny. Perhaps this is enough.

Benedictus XVI

In zijn encycliek Spe Salvi spreekt de vorige paus over de louterende kracht van ‘vurige’ liefde:

Some recent theologians are of the opinion that the fire which both burns and saves is Christ Himself, the Judge and Savior. The encounter with him is the decisive act of judgement. Before his gaze all falsehood melts away. This encounter with him, as it burns us, transforms and frees us, allowing us to become truly ourselves. All that we build during our lives can prove to be mere straw, pure bluster, and it collapses. Yet in the pain of this encounter, when the impurity and sickness of our lives become evident to us, there lies salvation. His gaze, the touch of his heart heals us through an undeniably painful transformation ‘as through fire.’ But it is a blessed pain, in which the holy power of his love sears through us like a flame, enabling us to become totally ourselves and thus totally of God.

Franciscus I

De huidige paus sluit hierbij aan:

If God limited himself to only justice, he would cease to be God, and would instead be like human beings who ask merely that the law be respected. But mere justice is not enough. Experience shows that an appeal to justice alone will result in its destruction. This is why God goes beyond justice with his mercy and forgiveness. Yet this does not mean that justice should be devalued or rendered superfluous. On the contrary: anyone who makes a mistake must pay the price. However, this is just the beginning of conversion, not its end, because one begins to feel the tenderness and mercy of God. God does not deny justice, He rather envelopes it and surpasses it with an even greater event in which we experience love as the foundation of true justice. (…) God’s justice is his mercy given to everyone as a grace that flows from the death and resurrection of Jesus Christ. Thus the Cross of Christ is God’s judgment on all of us and on the whole world, because through it he offers us the certitude of love and new life.

Hendrikus Berkhof

De bekende protestantse theoloog schreef in zijn dogmatiek Christelijk geloof de beroemde zin, als besluit van zijn paragraaf over Gods oordeel:

In Gods naam hopen wij, dat de hel een louteringsweg zal zijn.

Merk de toevoeging ‘in Gods naam’ op, waarmee hij een beroep doet op Gods wezen en zijn standpunt vrijwel niet is te onderscheiden van ‘echt’ universalisme.

Stefan Paas

De bekendste levende theoloog van Nederland uit in Vrede op aarde stevige kritiek op de leer van de eeuwige hel. Het is opvallend dat hij meteen daarna verklaart er toch niet helemaal zeker over te zijn. Ook in interviews neemt hij nadrukkelijk afstand van het infernalisme, zonder zich ten volle universalist te tonen:

De klassieke visie zegt: dan ga je eeuwig branden. In mijn boek geef ik aan dat daar theologisch wel bezwaren tegen zijn aan te voeren. Dat suggereert namelijk dat er een plaats is in het heelal waar God tot in alle eeuwigheid vervloekt wordt, en dat God dus niet ‘alles en in allen’ zal zijn. Ik krijg dat moeilijk gerijmd met de gedachte dat alles naar een punt gaat waar God verheerlijk wordt en waar Gods lof alles zal doordringen.